altıyüz yılı aşkın bir süre boyunca kıtalara hükmedebilmesinin ardında yatan gerçeği araştırdığınızda; karşınıza çıkan tek ve somut bir değer kalır;
- ahlaki, dinsel ve kültürel tüm değerleri ile himayesindeki etnik topluluklara gösterilmiş hoşgörüdür, onun adı.
bu öylesine bir hoşgörüdür ki bir taraftan hükümranlığını ret eden fener rum patriğini patrikhane bahçesinde asarken, diğer taraftan ayasofya camii'nin ikonlarını tahrip etmeden, yalnızca alçı ile kapatarak, bir kültür hazinesinin bu günlere taşınabilmesini sağlamıştır.
557 yıl önce gerçekleşen bu eylemin önemini ve değerini, himalaya eteklerindeki dev taş heykelcikleri put diyerek parçalayan taliban'ın, hafsalasının dahi alması mümkün değildir.
gücünü büyük ölçüde kaybettiği bir dönemde, ispanya kralı'nın endülüs emevilerine yönelen baskı ve zulmü karşısında var gücü ile çabalamış, başta piri reis olmak üzere en önemli amirallerini; onları, bu baskı ve zulümden kurtarmak, osmanlı'nın kalan topraklarına taşımak için görevlendirmiş ve bu sayede binlerce insanın yaşamını kurtarmayı başarmıştır.
hataları, eleştirilecek yanları yok mudur? elbette ki vardır. yavuz'un, bedevi kültürünün etkisinde kalarak alevilere yaptığı kıyımı affedebilmek mümkün değildir, örneğin. istanbul'da saltanatın sürdüğü sefanın ceremesini, himayesi altındaki insanların cefa çekerek ödedikleri de bir gerçektir.
lakin unutulmamalıdır ki, hükümranlığını kabul eden hiç bir topluluğa zulüm uygulamamış, onlara karşı zulme yeltenenlere de haddini bildirmeyi bilmiştir.
şeyh edebalı'nın şu vasiyeti, osmanlı'nın kuruluşundan-yıkılışına değin temel şiarı olmuştur;
