evrende maddenin durusunu ve iliskiselligini anlatmak icin kullanilan bir anlayis modelidir. uzay (bosluk veya alan diye de anlasilabilir) /zaman ayrimi klasik matematigin kabul ettigi bir yorumlama idi. bu anlayis maddenin uc boyutlu var olus durumunu sabit, ve en onemlisi bunu tespit eden gozlemciden (sen, ben, evrenin baska bir yerinde bulunabilecek fantastik herhangi bir baska eleman) bagimsiz olarak mutlak olarak kabul etmektedir. elbette bu bagimsizlik zamandan da bagimsiz olmak demektir. yani zaman ne olursa olsun madde maddedir klasik anlayisa gore. bu icten ice demektir ki, tipki madde gibi, zaman da kendi basina bagimsiz bir hadisedir; zaten bunu iddia edebilenler zamanin aslinda var olmayabilecegini, insanin uydurdugu bir kavram olabilecegini one surebilmislerdir. bu anlayis bugun terk edilmistir.
yirminci yuzyil itirabari ile, ozellikle einstein'in gorecelik kurami katkisiyla, zaman kavraminin bu iliskisellikten ayrilamayacagi benimsenmeye baslandi. daha otesi, "3 boyut + zaman denklemi (3+1) olmadan ne zaman ne de madde durumlari tespit edilemez" gorusu netlik kazanmaya basladi. zaman kendisinin uygulanacagi fiziksel elemanlar olmadan var olamaz, bu elemanlar da zaman olmadan hareket edemez, var olamaz. bu ille de atom gibi kutlesi olan varliklar icin soz konusu degildir; isik gibi kutlesiz -ama fiziksel- elemanlar da var olmak icin zamana ihtiyac duyar. en hizli hareket eden fiziksel varlik isiktir; isik hizi "isigin zaman icinde katettigi mesafe" demenin kisa seklidir. ve kutlesiz oldugu icin bosluk icinde atomlar gibi gerginlik yaratmayan isik (ve dahi radyo dalgalari, gama isinlari gibi benzeri dalga bicimleri) saniyede 300 000 kilometre hiz ile kaptirir gider.
uzay zaman bukulmesi seklinde aciklanmaya calisilan ve "gergin carsafi buken madde" tasviri aslinda iki boyutlu bir kesittir. madde sadece bir carsafin uzerinde degil, uzay (alan) icerisinde temas ettigi her yeri bukmektedir. ve bu bukum uzayi gerer, ve gerginligi yaratan, yada gerginlik sonucu ortaya cikan (bu kismi henuz net degil) etki ise yercekimidir. zaman maddenin yarattigi bu gerginlik ile ic ice iliskiselliktedir, ayrilamaz. henuz yercekiminin tam anlasilmamis olmasi da ayrica bu konuyla siki sikiya iliskilidir: acaba yercekimi atomlarin icinde bulunan bir partikul sayesinde mi (graviton) vardir, yoksa madde bu uzay zaman'i buktugu icin mi yercekimi ortaya cikar? yercekiminin nasil calistigini neredeyse newton'dan beri biliyoruz, ancak bunun sebebini veya kaynagini bulmak canli hayatin dna'dan ibaret oldugunu bulmaktan cok daha akilalmaz bir basari olacaktir. hele bunu kontrol edebilmek demek, kaptirir gideriz demektir ki, bunu yapabilen akil evreni bitirmis demektir. cok ucuk bir duzey yani...
mesela karadelikler "carsaf uzerinde yarattiklari delik" benzetmesi ile urettikleri yuksek yercekimi konsantrasyonu sayesinde butun bu uzay zamani delme noktasina kadar bukebilmektedir, -ancak delemez, o noktaya kadar buker; gavur buna "singularity" der-. degil herhangi bir madde, evrende en hizli ilerleyebilen isik bile karadeligin yarattigi ve ufuk cizgisi diye tanimlanan cukurdan kacamaz. bir baska deyisle, karadelikler butun bu madde, zaman vs. nin anlamsizlastigi yerdir. daha da otesi, 1980'lerin ortalari itibari ile baslayan yeni bir galaksi arastirma bicimi 2000'ler itibari ile kesin meyvelerini vermeye basladi, ve her galaksinin (bizim samanyolu da dahil elbette) ortasinda dev birer karadelik bulundugu gercegi anlasildi. bu demektir ki, yercekiminin bu en azgin oldugu evren hadisesi ayni zamanda isik, madde ve zaman diye bildigimiz her kavramin da besigidir; yani karadelik yoksa galaksi yoktur. karadeliklerin geometrisinin ve mekaniginin anlasilmasi bu nedenle hayati onem tasir.
elbette evren bunlardan ibaret degil, henuz bilmedigimiz ancak olcebildigimiz hadiseler de var; mesela bu saydigimiz isik hizinin, zamanin, maddenin, kara deligin vs. hic sokmedigi bir alan vardir: evren isiktan daha hizli bir bicimde genislemektedir. bu nasil olmaktadir, hangi enerji buna gaz vermektedir; burada el kol baglanir, zaten boyle bir durumun var oldugunun kesfi bile cok yakinlarda gerceklesmistir. uzay zaman bukulmesi bu hadise yaninda cok onemsiz yerel bir hadise olarak kalir. bu nedenle aslinda galaksiler veya galaksi kumeleri (gavur buna "cluster" diyor) sanki bir bal kavanozunun icinde koruma altinda gibidirler. yercekimi sayesinde maddenin uzayda yarattigi bu gerginlik aslinda tipki bir kavanoz balin icinde muhafaza edilen bilye gibi korumali ozel alaninda var olmaktadir. "kara madde" diye tabir edilen henuz fiziksel olarak varligi tespit edilememis, ancak yercekimi etkisi ile olculebilen gorunmez bir alan aslinda maddelerin koruma kavanozu gibidir; ve bunun disindaki alan, yani "kara enerji" olarak tabir edilen tarifsiz enerji evreni hizla genisletirken, isik, yercekimi, atom gibi elemanlar kendi kapali kavanozlarinda var olmaktadir.
