inceleyenin siyasi bakış açısına göre yorumların devamlı değiştiği tartışma konusu.
-soykırım ifadesi abartılı bir ifadedir.
-belgelere itibar etmek ve farklı kaynakların belgelerini inceleyip sentez yapabilmek önemlidir.
-1 milyon rakamı da, anlaşıldığı kadarıyla abartılı bir rakamdır. ama bu, 1 milyon değil de 400 bin kişi öldüyse bu çok normal bir durumdur anlamına da gelmez. ermeni lobisi hem rakamları abartmakta, hem de osmanlı ordusuna karşı ayaklanan çetecileri, rus ordusu veya fransız ordusu ile birlikte savaşta veya savaş sonrasında, hatta kurtuluş savaşı sırasında türk ordusuna karşı savaşırken ölen ermenileri de bu rakamlara dahil etmeye çalışmaktadır.
-olaylar genel ermeni nüfusu içinde çok küçük bir oranı oluşturan ermeni isyancı ve çetecilerin doğu cephemizi sabote etmesi ve bazı türk köylerine saldırmasıyla savaş şartları içinde alınan tehcir kararı ile başlamıştır. burada tehcirin objektif olarak değerlendirilmesi önem kazanıyor. eğer amaç ermenileri tamamen imha olsa elbette tehcir değil daha ağır başka imha yöntemi uygulanabilirdi. tehcirin ulaşım hedefi o anda osmanlı sınırı içinde kalan ama savaş sonunda elden çıkan bölgelerdir. bunlar, kafadan olaylara soykırım veya kovma politikası denemeyeceği konusunda alınması gereken notlar. işi faciaya çeviren ise, doğu anadolu'dan çok başka bölgelerde bile ve çok fazla sayıda ermeniye ve çok zorlu ve uzun mesafeli şartlarda tehcirin uygulanması, genelde yola çıkarılacaklara doğru düzgün hazırlık süresi tanınmaması ve yola çıkarılanlara yeterli koruma ve sıhhi-insani desteğin sağlanamaması gibi sebepler olmuştur. yolda da tehcir edilenlerin en azından bir kısmına bölgedeki bazı türkler ve kürtlerin saldırması da söz konusu olmuştur. ayrıca bazı yerel yetkililer tehcir kararını kendi şahsi yaklaşımlarıyla imhaya yönelik de kullanabilmiş veya aşırı ihmalleriyle buna yol açabilmişlerdir.
-1915-1921 yılları arasındaki süreçte ermeni isyancılar, çeteciler, birlikler de bazı müslüman köylerine saldırmış ve bazıları haince işkenceler de içeren katliamlar yapmışlardır. kazım karabekir "istiklal harbimiz" eserinde bu durumlara değinir. ayrıca "yüzbaşı selahattin'in romanı" gibi kişisel hatıralardan ve daha başka kaynaklardan bu tür acı olayların bilgisine de ulaşmak mümkündür.
-sonuç olarak, türk halkının topluca ermenilere soykırım uygulaması diye bir olay yoktur. tehcir olayı ise, anlaşıldığı kadarıyla soykırım hedefli bir uygulama değildir, ama boyutu o dönemin şartları ve imkanları için aşırıdır ve bilinçli veya bilinçsiz olarak çok sayıda ölümle sonuçlanmıştır. burada en azından tedbirsizlik ve/veya yetersizlik söz konusudur. ve "hiç ermeni ölmedi" denemeyecek kadar çok sayıda ermeni ölmüştür. ermeniler kadar çok olamayabilir, ama çok sayıda müslüman türk de ölmüştür. savaşın ve olayların sonunda da anadolu'da ermeni nüfusu son derece azalmıştır. savaş şartları olduğu da unutulmamak kaydıyla bu olayları soğukkanlılıkla okumak, anlamak gerekir. ermeni lobisinin çıkar amaçlı aşırı yaklaşımlarına prim vermemek gerekir. ve belgeleri dikkate almak, aşırılıklara ve hamasete de prim vermemek gerekir. ayrıca da kimsenin ölüm ve travmalarıyla kesinlikle alay etmemek, kemik hesabı, sözde mezar gibi alay yollu kullanılınca müstehcenliğe kaçacak ifadelerden kaçınmak gerekir.
