sınırları değişken olarak ele alınan sivil itaatsizlik kavramının genel olarak çerçevesinin çizebilmesi mümkündür. bu nedenle sivil itaatsizliği, kavramsal olarak ortaya çıkışına bakarak ele alabiliriz. burada karşımıza henry david thoreau çıkmaktadır. bunun yanı sıra tarihsel süreçte sivil itaatsizliğe belli ölçütler doğrultusunda açıklamalar da getirilmiştir. bütün bu açıklamaları dünyadan ve türkiyeden sivil itaatsizlik örnekleriyle açıklamak daha anlaşılır olacaktır.
sivil itaatsizlik nedir? ölçütleri nelerdir?
sivil itaatsizlik kavramı ilk olarak amerikada 1849da henry david thoreau tarafından ortaya atılmıştır. thoureaua göre yönetim yetersiz ve acımasızsa insanların buna direnme hakkı vardır, vatandaşın görevi haksızlıklara karşı koymaktır. thoureau bu düşüncesini, şu sözlerinde dile getirmiştir: kendimi, şöyle bir devlet düşleyerek avutuyorum, sonunda bütün insanlara karşı doğru olmayı gözeten, bireye sanki komşusuymuş gibi davranan bir devlet! bu tür meyveler veren, bu meyvelerin olabildiğince çabuk olgunlaşıp dökülmeleri uğruna, sıkıntı çeken bir devlet. böylesi bir oluşum, daha yetkin, daha parlak bir devletin yolunu açacaktır. gelgelelim böylesi henüz ortalıkta yok
başka bir tanıma göre sivil itaatsizlik, "şu ya da bu ölçüde; adil ilişkilerin hüküm sürdüğü, demokratik bir sistemde ortaya çıkan, ciddi haksızlıklara karşı, yasal imkânların tükendiği bir noktada, son bir çare olarak başvurulan, anayasa veya toplumsal sözleşmede ifadesini bulan, ortak adalet anlayışını temel alan, şiddeti reddeden, yasadışı politik bir edimdir. "1
bu kavram kanunlara karşı olmak değil, hukuk düzeni içerisinde olan ya da olabilecek haksızlıklara karşı bir araçtır. siyasi bir ifade içerip; akıllıcı eylem olarak nitelendirdiğimiz sivil itaatsizlik; bireysel çıkarlar ya da grup çıkarlarıyla gerekçelendirilmez. insani ve kurumsal tüm diyalog yolları tükendikten sonra itaatsizliğe başvurulur. itaatsizlik eylemi, bu eylem yüzünden başa gelebilecek hukuksal riskler göze alınarak yapılır.
bu akılcı eylemler; sürecinde kollektif hareketler barındırsa da eyleme bireysel inisiyatifle de başlanabilir. böylece bireysel inisiyatif kollektif harekete de zemin hazırlar. buna somut bir örnek verecek olursak; bir gencin askere ya da savaşa çağırıldığı halde gitmemesi bireysel bir itaatsizlik olsa da kollektif itaatsizliğe sebep olmaktadır. bu eylemler bireysel ya da kollektif olmakla beraber açık(aleni) bir şekilde ve kamuoyunca algılanabilir bir özelliğe sahip olmalıdır.
sivil itaatsizliğin kendine yöntem olarak belirlediği şiddetsizlik; karşıtlarının ya da olayın dışındaki 3.kişilerin fiziki ve psikolojik bütünlüklerine zarar vermemesidir.2 özetle eylemlerinde şiddete başvurmadan değişimi amaçlamaktadırlar. bu değişim farklı yollarla gerçekleşebilir: oturma, miting, imza toplama, yayınla kendini ihbar, yürüyüşler, yasaklanmış sempati gösterilerivb.
buraya kadar bahsettiğimiz sivil itaatsizliği oluşturan unsurları şöyle sıralayabiliriz:
+ kişisel ve sorumluluğu üstlenilen bir eylemdir,
+ çıkar gözetmeyen bir eylemdir,
+ kolektif bir direniş eylemidir,
+ şiddetsiz bir eylemdir,
+ şeffaf bir eylemdir,
+ nihai bir eylemdir.
dünyadan ve türkiyeden sivil itaatsizlik örnekleri
açıkladığımız sivil itaatsizlik kavramını, bu alandaki örnekler daha iyi anlatacaktır:
* gandhi: thoreaunun sivil itaatsizlik yaklaşımının yeniden fark edilmesini sağlayan, 1900lerde gandhi olmuştur. güney afrikadakileri bir araya getirmek için indian opinion (hintlinin kanısı) adlı gazeteyi çıkarmıştır. gazetede kötü yönetimlere karşı koyma gerekliliği üzerine bir yazı yazan gandhi yasalara karşı doğrudan harekete geçmiş kitle tutuklamalarına yol açması için yasaları bilerek çiğnemiştir. hareket günden güne ivme kazanmış ve sonuç olarak yönetim yasaları gözden geçirmekle binlerce kişiyi hapishanelere doldurmak arasında kalmıştır. gandhinin kullandığı yöntemler sadece haksızlık içeren yasalara karşı değil, dini emirlere ve kast sistemine karşı da etkili olmuştur.
* muhammed ali: 1960ların sonuna doğru amerikan yönetimi, dünya ağır siklet boks şampiyonu muhammed aliyi vieatnama karşı savaşa sürmek isteyince, efsanevi boksörün şu sözleri çok yankı bulmuştur. hiçbir yietkonglu bana zenci demedi. bu yüzden onlarla benim bir alıp veremediğim yok. bu çıkışıyla birlikte, asker kaçağı durumuna düşmesine ve şampiyonluğunun geri alınmasına rağmen muhammed ali, bir kez olsun geri adım atmayarak inançlarının arkasında durmayı tercih etmiştir.
* türkiye öğretmen sendikası:. türkiye öğretmenler sendikası&nın 1969 yılındaki öğretmen boykotu ilk sivil itaatsizlik eylemi olarak değerlendirilmektedir.
* bergamalı köylüler: bergama köylülerinin siyanürlü altına karşı düzenledikleri gösteriler de "sivil itaatsizlik" eylemlerine örnek olarak verilebilir. köylüler, bu eylemlerinden birinde boğaz köprüsünün trafik akışını engellemişlerdir.
* gençler: öğrencisi oldukları üniversitelere alınmayan başörtülüler de "sivil itaatsizlik" olarak değerlendirilebilecek pek çok eylem düzenlediler. örneğin, 1997 yılında istanbul üniversitesi önünde dört ay süren, her gün 1 saat oturma eylemi yapmışlardır. ekim 1998 yılında yapılan "özgürlük için el ele" eyleminde ise türkiyenin pek çok yerinde insan zincirleri oluşturmuşlardır.
* cumartesi anneleri: 27 mayıs 1995 tarihinde küçük bir grubun girişimiyle başlatılan ve 2000 yılında polisin müdahalesine kadar sürdürülen eylem izinsiz olarak yapılmaktaydı. bu anlamda, sivil itaatsizliğin yasadışılık unsurunu barındırmaktadır. yapılan eylem yasadışı ama aleni ve gidişatı hesaplanabilir bir eylemdir. hem açık biçimde örgütlenmişler, hem de eylemi halkın algılayabileceği şekilde yapmışlardır. her cumartesi günü yarım saat galatasaray lisesi önünde oturma eylemi gerçekleşmeye devam etmektedir. amaç; çocuklarının tutuklandıktan sonra kaybolmalarına tepki göstermek ve çocukları tutuklanmayan annelerin de bu duruma tepki göstermesidir. bununla birlikte kaybolan çocukların akıbetinden haberdar olmak, cinayete kurban giden çocukların, hukuksal sürecini başlatmaktır. eylem sistem bütünlüğüne karşı değil, tekil bir haksızlığa karşı yapılmaktadır.
kaynakça
necati alkan. sivil itaatsizlik ve terör örgütü pkk kadekin serhildan eylemleri
hüseyin akyol. şiddeti dışlayan eylem; sivil itaatsizlik
şeniz anbarli. bir pasif direnme modeli olarak sivil itaatsizlik , c. ü iktisadi ve idari bilimler fakültesi dergisi
h. arendt, r. dworkin, j. habermas, j. galtung, m. l king, j. rawls, h. saner, h. d. thoreau.(2001)kamu vicdanına çağrı sivil itaatsizlik&ayrıntı yayınları.
jose bove, gilles luneau. (2006) sivil itaatsizliğe çağrı iletişim yayınları.
