... buna karşılık marx'ın, lenin'in, troçki'nin, stalin'in, mao'nun, ho chi minh'in, pol pot'un, enver hoca'nın, castro'nun özledikleri, temellerini attıkları sistemler hiçbir şekilde insanlığın kaderi, alın yazısı değilmiş. bu bir tarihsel gerçek olarak herkesin gözü önünde ...
yirminci yüzyılın başında yola çıkılan macera daha yüzyılın sonuna varmadan iskambilden şato gibi çöktü.
böyle düşünmeyenler da, tarihin bittiğine inanmayanlar da var. kimine göre sosyalizm çökmedi. çünkü gerçek sosyalizm yaşanmadı ! " her kuşak kendine ' acılı ' der belki ama 68 kuşağı en anlamlı bulduğu şeyin çöküşünü gördü. belki tümüyle bir düşüncenin çöküşünü değil ama bütün bir uygulamanın çöküşünü. üstelik öyle bir yaşta gördü ki bunu, her şeye yeniden başlamanın çok zor olduğu bir dönemde. ideolojinin, bir yaşam biçiminin yanlışları görüldü. bir çöküş bu. gene de temeldeki umutları korumak istiyorum ben. temeldeki ütopyayı. evet, bir ütopyaydı. ama bence yerine hala daha iyisi konulmadı. bu yüzden yanlışları görmek, evet. ama inkar, hayır. belki tarihsel bir yanlış yaptık. insanın kısa sürede değişeceğini sandık. en büyük yanılgımız bu. kolay kolay değişmiyor insanlar ... "
(tırnak içindeki yazı onat kutlar'ın oya baydar'la cumhuriyet'teki röportajından alıntı, 18.07.1993, geri kalan hasan cemal'in sözleri)
