ben yıllardan beri bu sözcüğün nereden geldiğini merak edip durmuşumdur. bulabildiğim kitapların hiçbirinde doyurucu bir bilgiyle karşılaşmadım. ama soru aklımın bir yerinde takılı kaldı. başvurduğum kaynaklar tanım vermekle yetiniyorlardı. ne demektir derebeyi? "toprağını derebeylik sistemine göre yöneten kimse." öyle ise 'derebeylik' sözcüğüne bakacağız:
"derebeylik: toprağı ve üzerinde yaşayan köylüleri tek bir kimsenin malı sayan ortaçağ rejimi. feodalite." isterseniz okumayı sürdürebilirsiniz: "ix. yüzyıldan xiii. yüzyıla dek süren, batı avrupa'da fief yasasına dayanan siyasal ve sosyal düzene verilen ad."
ama ben 'dere'yi merak ediyorum; toprağı ve üzerinde yaşayan köylüleri kendi malı sayan o adama neden 'derebeyi' denildiğini. hüseyin hilmi bayındır, 'derebeyi' sözcüğündeki 'dere'nin 'tir'den geldiğini söyler. bilindiği gibi 'tiral' bizim aydın'ın tarihteki adıdır. yazara göre 'tir' "sulak yerlerin kenarında set olabilecek yüksek yer" anlamındadır. eski şatolar bu yerlerde kurulurdu. bu yüzden orda oturanlara 'tirhan' denirdi. sözcük yunanistan'a 'tiran' olarak geçmiştir. anadolu'da bu 'tir' adına birçok yerde rastlanır: tire, tirebolu... gibi. demek 'tirbeyi', gel zaman git zaman, 'derebeyi' olmuş çıkmış. bir yorumdur, ciddiye almalı. köksözlüğümüz olmadığına göre, almayıp da ne yapacağız!
