ortaçağda dünyanın istisnasız bütün büyük uygarlıkları dini siyasete alet etmişlerdi. çünkü o zaman doğanın kanunu buydu. osmanlı da o dönemde bunu yapmıştı. tarih dönemin koşullarına göre değerlendirildiğine göre bu dönemde osmanlıyı bu politikasından dolayı suçlamak yanlış olur.
ama daha sonra rönesans, reform ve aydınlanma çağıyla birlikte dini siyasetin boyunduruğundan kurtaran devletler
güçlenerek dünya pazarının hakimi olmuşlardır. osmanlı bu dönemde bunu başaramamış, halifelikten güç almaya devam etmiştir.
osmanlı eleştirilecekse aydınlanma çağında din istismarına
açık olması nedeniyle eleştirilmelidir.
