dur bakalım, ben var mıyım önce? varım. kim demiş? duyularım mı, yok. iç duyum/sezgim mi? cık. soruyu soran kimse o demiş. yani aklım. eğer var olduğum konusunda yanılıyorsam, bu bile var olduğuma kanıttır diyerek descartes'a bir selam çakıyorum. yaşıyor muyum? e buna da yaşamak denirse. kadına, keyfe hasret kaldık. yaşadığımı da aklım söylüyor. aklım varlığıma da, canıma da hükmediyor. sırf bu fazlam sayesinde, cansız cisimlerden de, duyusuz bitkilerden de, fikirsiz heyvanatlardan da daha çok varım. duyularım dış dünya hakkında yargılar üretiyor. iç duyum da dış duyularım hakkında. anlama yetim ise hepsinin üzerinde. o kendini biliyor. o kendini bile yargılıyor.
peki aklımdan daha üstün bir yargıç var mıdır acaba? bütün bunlara sahip olacak, hatta bunların da üstünde melekeleri olacak bir varlık bir hakikat var mıdır? varsa allah derim. o benim yargıcım, benim kılavuzumdur. varsa eğer, o değişmez olmalıdır. zira ben değişirim. aklım yanılır, doğru yoldan sapar. varsa daha üstünü, aklıma pusula olmalıdır.
duyularımın ortak nesneleri var mıdır? hemi de hepsinin. ama koklama ve tatmanın aksine görme ve işitme her zaman nesnelerini olduğu gibi bırakır. peki ya aklın ortak nesnesi olan ve olduğu gibi bırakılan fikirler var mıdır? sayıların (matematiğin) hakikati böyledir. bunlar asla değişmez ve aklımdan bağımsız hakikatlerdir. aklım bu hakikatleri yargılamaz, bu hakikatlere göre yargılar. onların hakikati aklımı aşar.
buna benzer ahlaki hakikatler vardır. bilgelik ve erdemler böyle hakikatlerdir. kişilerin "doğru"ları onlarla yargılanır.
göz nasıl aynı nesneleri görür? ışık sayesinde. ama bu nesnelerin kendilerinin ışık olduğu anlamına gelmez. güneş nasıl onları görmemizi sağlıyorsa, matematiğin doğrularını da öyle görmemizi sağlayan bir yüce bilgi ışığı olmalı. ha ahlaki doğrular biraz daha farklı. matematiğin doğrularını her akıl görebilir. ama bilgeliğin doğruları güneşin ışığı değil, ısısıyla benzeşiktir. yalnızca yakınındaysan ısıtır seni. ama ışığın da ısının da kaynağı aynı yüce hakikattir.
