tesadüf kelimesinin bilimdeki anlamı günlük hayatta kullandığımızdan biraz farklı. tesadüf, karmaşık nedenler zincirini o an açıklayabilmek için uydurduğumuz bir kelimedir. birçoğunuzun şu an bu cümleyi okuduğunda kafasında hiçbir şey canlanmadığını ve sadece okuyup geçtiğini biliyorum. hatta muhtemelen daha ilk cümleden itiraz etmeye başlayanlarınız da olmuştur.
onun için bu cümleye biraz yakından bakalım. ne demek istediğim bi anlaşılsın.
bir olayın artı sonsuzdan eksi sonsuza bütün nedenlerini bulmak çok zordur. bu yüzden bazı süreçleri rastlantısallık, tesadüf olarak açıklarlar ki aslında bununla demek istedikleri şey şudur: "birbiriyle eşit sonsuz sayıdaki olasılıktan bir tanesi gerçekleşti ve şu an bu karmaşık nedenler zincirinin hepsini keşfedemiyoruz."
yani aslında tesadüf dediğimiz şey aşırı karmaşık süreçleri o an ifade edebilmek için imdadımıza yetişen bir kelimedir.
örneğin şu habere bir bakalım. haberde geçen bir cümle şu: geçtiğimiz hafta istanbul’un bahçelievler ilçesi yenibosna semti değirmenbahçe caddesi üzerinde bulunan lüks rezidansa kiralık ev bakmak için gelen grafiker soner elveren'in başına 15’inci kattan henüz bilinmeyen bir nedenle cam düştü. soner elveren yapılan müdahalelere rağmen hayatını kaybetti.
şimdi bu vahim hadiseden birkaç dakika önce gerçekleşebilecek tüm olasılıkları düşünün: onca sayısız konumdan tam da camın fırladığı konumda bulunuyor olma ihtimalimiz aslında diğer ihtimallerin gerçekleşme olasılığıyla aynıdır. bu size şu an ilginç geliyor olabilir ama okumaya devam ettiğinizde bunun o kadar da ilginç olmadığını fark edeceksiniz. nanosaniyeler içerisinde gerçekleşen bu olayın birçok nedeni vardır: camın düşme açısı, camın konumu, aradaki mesafe, havadaki sürtünme katsayısı, çarpma enerjisi, kişinin yürüme hızı, kişinin konumu, hatta o gün yaptığı herhangi bir şeye kadar bir sürü etmen vardır ve bu bir sürü etmen aynı anda gerçekleşmiştir. dolayısıyla gerçekleşmesi çok zor gibi görünen bu hadise yaşanmıştır. birçoğunuza bu haberin verdirttiği tepki şu olsa gerek: "ne büyük tesadüf!"
çünkü bu olaydaki bütün nedenleri tek tek bulmak ve bunları izah etmek çok zor olduğu için bulduğumuz kelime "tesadüf"tür. halbuki olan şey, sonsuz olasılıktan sadece birinin gerçekleşmesidir.
burada anahtar cümle camın "bilinmeyen bir nedenle" düşüyor olmasıdır. "bilinmeyen bir neden."
işte tıpkı bunun gibi evren de "artı sonsuzdan eksi sonsuza" bir sürü "bilinmeyen neden"lerle doludur. evren de nedenler zinciriyle dolu çok daha karmaşık süreçleri içinde barındırıyor. bütün bu karmaşık süreçte "ilk nedene" kadar ilerleyememek o alanda da "tesadüf" diye bir kelimenin çıkmasına neden oluyor. fakat aslında tesadüf demek olasılıklardan birisinin gerçekleşmesi demektir. tesadüf, nedenselliğin olmaması anlamına gelen bir şey değil, "neden?" sorusunun bizi çok karmaşık problemlere götürmesini ifade eden bir şeydir.
içerisinde her biri farklı renkte ve büyüklükte 1 milyar tane bilye olan bir kutudan mavi renkte ve x büyüklükte bir bilyenin çekilmesi diğerlerinin çekilme olasılığıyla aynıdır: 1 milyarda 1. bizim seçtiğimizin denk gelmesinin olasılığı da seçmediğimiz diğerlerinin denk gelme olasılığı ile aynıdır, hepsi belli ve eşit olasılıkta seçilebilirdir: 1 milyarda 1. evet, düşündüğümüzde matematiksel olarak durum budur. yani buna da diğerlerine ne kadar şaşırıyorsak o kadar şaşırmalıyızdır aslında. ama bizim seçtiğimizin denk gelmesine tesadüf deriz ve şaşırırız. buna şaşırmamızın nedeni bir sürü karmaşık nedenin aynı anda gerçekleşmesi ve tam da o an bizim seçtiğimizin çıkmasıdır. bu duruma beynimiz bir "neden" aramaya kalktığında bir cevap bulamaz ve neden sonuç arayışı hüsranla sonuçlanır.
ona tesadüf dememizin sebebi çok karmaşık görünmesi ve bizim seçtiğimizin çıkmasına beynimizin neden sonuç arayışından eli boş dönmesidir.
fakat asıl ilginç olana henüz gelmedim. matematikte "rast gelme" durumları da hâlihazırda ölçülen bir şeydir.
hadi, size bir soru sorayım:
bir hastanenin acil servisine 10 dakikalık bir zaman aralığında ortalama 3 hasta gelmektedir. bu zaman aralığında,
a) hasta gelmemesi olasılığı nedir?
b) bir hasta gelmesi olasılığı nedir?
c) en az 5 hasta gelmesi olasılığı nedir?
"bu tamamen tesadüf, bunu nereden bilebilirim? hesaplanamaz." mı diyorsunuz?
şaşırmaya hazır olun, o halde. bu hesaplanabiliyor.
hatta bakın, matematikçiler sorduğum bu sorunun cevabını vermişler. (beşinci sayfasında)
bu konu ile ilgili merakları artanlar şu iki kelimeyi google scholar gibi makale sitelerinde aratırlarsa göreceklerdir ki rastlantısallık da ölçülür: poisson dağılımı.
yukarıda verdiğim bakınızlar tesadüfi görünen süreçlerin aslında birer olasılık olduğunu ve hesaplanabileceğini gösterir. görüyoruz ki matematiksel olarak bunun bir formülü bulunmaktadır. bu formüller ile rastgelelikler hesaplanmaktadır.
o hâlde altını çizerek tekrar ediyorum: tesadüf aşırı karmaşık ve anlayamacağımız süreçleri ifade etmek için bulduğumuz kestirme bir yoldur, ama her tesadüfün derinine indiğimizde aslında bütün bunların bir denk gelme olduğunu değil, bir olasılığın gerçekleştiğini görüyoruz. ve bu olasılık günümüzde hesaplanabilir bir şeydir. rastgele olduğunu düşündüğümüz olayların bile belli nedenlere bağlı olduğunu ve bunların hesaplanabildiğini görüyoruz.
peki soru şu: tesadüfi süreçler bir formül ile bulunabiliyorken, hesaplanabiliyorken, bize evrende bir düzen olmadığını gösteren nedir?
bir banka kuyruğunda sıraya giriyorsunuz. sıra tamamen olasılıklarla oluşuyor. ilk sıradan son sıraya kadar... bir sürü nedenler zinciri birbirine eklene eklene tam da o sırayı oluşturuyor. bir sürü etmen bir arada etkileşime girerek herkes bulunduğu konuma yerleşiyor. burada bir olasılık(tesadüf) söz konusu. ama ennihayetinde dıştan bakıldığında orada bir düzen var. bir sıranın tesadüfen o sırayla gerçekleşiyor olması o sırada düzen olmadığını göstermez.
tesadüf, kaosla eş anlamlı değildir. eğer evrende sadece kaos olsaydı yaşamımızı devam ettiremezdik. canlı yaşamında bazı türlerin yok olması evrimsel süreçle açıklanır. ama bu, kaosun değil, aksine düzenin bir getirisidir. evrim de diğer yasalar gibi bir yasadır ve düzenin olmadığı bir evrende yasalar belirlemek de imkansızdır. çünkü yasa bir olguya yönelik gözlemdir. ve gözlediğimiz şeyde bir düzen vardır. bu düzenden ötürü biz ona yasa deriz. şayet bir düzen olmasaydı bugün ne kütleçekim yasası ne de evrim yasası olabilirdi. yasalar öylesine temeldir, öylesine düzenlidir ki onları farklı şartlar altında uygulayarak da tekrar edebilirsiniz. mesela canlı popülasyonlarını bilgisayarlarda modellediğimizde de değişen çevre şartları altında türlerin gen ve özellik dağılımlarının her nesilde değiştiğini görüyoruz. işte bütün bunlar, düzenin bir işaretidir.
o hâlde cevap:
1. evrende bir düzen vardır,
2. çok karmaşık nedenler zinciri vardır,
3. sayısız olasılıktan birisinin gerçekleşmesi tesadüf olarak adlandırılabilir.
