19. yüzyılda Jules Verne, Fransız eğitim sistemi ile ingiliz eğitim sistemini kıyaslıyor ve ingiliz sistemi ile çocukların hayata daha iyi hazırlandığını belirtiyordu. Yâni 132 yıl evvel bunu ortaya koyuyordu. Üstelik bir Fransız milliyetçisiydi. Böylece Fransız eğitiminin eksiklerini de ortaya koyuyordu.
Osmanlı yönetimindeki Balkan milletleri, eğitim konusunda Osmanlı devletinin çok ötesindeydiler. Bulgar öğretmenleri, Osmanlı paşalarından öndeydi. Bulgarlar, köylerde bile kütüphaneler oluşturmuştu.
Peki, bizde eğitimi tabana yaymayı ilk olarak kim düşünmüş ve bu konuda çalışmıştı, peki? Henüz yirmili yaşlarda bir Türk subayı olan Enver... Görev yaptığı Manastır'daki Türk köylerinde okullar açılması için uğraşmıştı. ittihatçılar başlattı, cumhûriyet sürdürdü... Azerbaycan’daki bir mizah dergisinde Ermeni kızı okula giderken, Müslüman Türk kızının ise kocaya gönderildiği, acı bir şekilde resmedilmişti.
Dolayısıyla Osmanlı, niye Avrupa'nın gerisinde kaldı? Neden Balkanları kaybetti diye sorarken, bir zahmet, eğitim politikalarına da bakmak gerekiyor. Ondan sonra da yaşanan sorunları kimlerin görüp, çözüm üzerine düşündüğünü ve uygulamaya koyduğunu da anlamak gerekiyor. Bunu anlayan bir zihnin ise Enver Paşa'ya, ittihatçılara ve Atatürk'e hayran olmaması mümkün değildir.
