Urartu, Orta Demir Çağı’ nda Önasya’daki güçlü devletlerden biridir. Komşuları güneyde Yeni Asur Krallığı, batıda Melid, Tabal, Qumah vb. Geç Hitit Kent Devletleri, Orta Anadolu’ da Frigler, batıda ise Medler’ dir. MÖ 9. yüzyıl ortalarından sonra Van Gölü’nün doğu kıyısındaki Tuşpa’ da kurulan Urartu Devleti, 7. yüzyıl ortalarına değin hakimiyetini geniş coğrafyalara genişletmiştir. Arkeolojik buluntular ışığında farklı farklı değerlendirmelerin bulunması ikili tarih hipotezi oluşmasına yol açmıştır.
Bu ikili sınır hipotezi Urartu ordusunun her yıl yaptığı düzenli akınlar neticesinde zafer sonucunda dikilen yazılı steller baz alınarak çizilen sınırlar dolayısıyla oluşmuştur. Urartu ordusunu bu geleneği çivi yazısını kopyaladıkları Yeni Asur Ülkesi’nden almıştır. Doğu Anadolu’ ya MÖ II. binyılın sonlarından itibaren yeni toplumlar gelmiştir. Orta Asur yazıtlarında MÖ 1300’ lerden itibaren I. Salmanasar’ in kuzeyde karşılaştığı halklara Uruatri demiştir. Bu devleti kuran toplumun ilk tarihi kayıtları sayılabilir. Daha sonraki dönemlerde burada bulanan halk reislerinin Asur yöneticileri tarafından kral olarak görülmekteydi. I. Tiglat-pilasar’ a göre bu kralların sayısı 60 geçmektedir. “Urartu Devleti’ nin kuruluşuyla birlikte, büyük kentlerde ve eyalet merkezlerinde ortaya çıkan yeni ihtiyaçlar doğrultusunda, standart formlarda bazıları lüks çanak çömlek üretilmeye başlanmış ancak kırsal alanlarda ve köylerde geleneksel “yivli çanak çömlek” kullanılmaya devam etmiştir. Yivli çanak çömleğin Doğu Anadolu’daki yayılım alanı, Uruatri ve Nairi toplumlarının yaşadığı coğrafya ile örtüşmekte, bu nedenle bu toplumlarla ilişkilendirilmektedir.”
Kentler, eyalet merkezleri ve aşiret merkezleri üç ana idari birimdir. Kaleler, köyler, geçici yerleşmeler, diğer birimler bu merkezlerle ilişkili olarak kurulmuştur. Kentlerde başlayan değişim yayla ve köyleri pek de etkilememiştir, geleneksel yarı-göçebe toplumlar varlığını sürdürmüştür. Devletin bulunduğu coğrafyaya ters olarak bir kent düzeni oluşturmak için direttiği açık olarak görülmektedir. Belirli yerlerde Urartu usulü olduğu düşünülen devlet tarafından planlanarak oluşturulmuş 12 yerleşim yeri inşa edilmiştir. Bazıları; Van/Tuşpa, Çavuştepe, Aznavurtepe, Arin-berd/Erebuni vb. olarak sıralanabilir. Şehirler bulundukları coğrafyaların etkisinde farklı farklı şekillendirilmiştir. Kullanılan malzeme bakımından mimari farklılık gösterebilirler. Krallığı birleştiren kişinin Aramu olduğu Asur kaynaklarında mevcuttur. Ancak hakkındaki bilgiler kısıtlıdır. Aramu’ nun Arzaşkun’ da bulunduğu bilinmektedir. Aramu’ dan sonra yönetimi bir başka sülaleden olan I. Sarduri almıştır. Asurlulara karşı mücadeleler vermiştir.
Kentler kaleli ve surlarla çevrili bir yapıda oluşturulmuştur. Yeni şehirleri ticari açıdan değerlendirmiş ve askeri açıdan güvenceye almak istemişlerdir. Urartuların en güçlü oldukları dönem I. Argişti ve oğlu II. Sarduri devridir. Bu devirde Urartu sınırları, Doğu Akdeniz’ e uzanan yolları kontrol edebilecek şekilde genişlemiş, doğal sınırlarınına dayanmıştır. Her ne kadar ticaret yollarının zaptını arzulayan Asur saldırılarına maruz kalsalar da en refah dönemler bu devirlere rastlamaktadır. I. Rusa tahta çıktıktan sonra komşu orduların hedefi haline gelen ülkeyi birçok şavaş, kuşatma ve yağmadan sonra yeniden refah günlere kavuşturmuştu. Eski zenginliğine kavuşmak üzere olan Urartu halkı ticari, askeri olarak yeniden atağa kalkmıştı. Ancak Anadolu’ da başlayan Kimmerlerin istilası Urartuları güvenli kalelerinde tutmuştu. Son altın çağında II. Rasu’ nun yapısal reformları ile tekrar canlanan Urartular onun ölümüyle beraber pasifize olmuştur. Bundan sonraki tarihi bilgiler daha da sınırlıdır. III. Sarduri’ nin Asurbanipal’ e bağlılık bildirdiği daha sonra gelen hükümdarların, Kimmerlerin arından Anadolu’ya giren iskit akınlarına mukavemet gösteremedikleri, böylece Urartuların yıkıldıkları düşünülmektedir.
kaynakça
doğancı, kamil, "geç hitit devletleriyle yeni asur imparatorluğu arasındaki siyasi ilişkiler." düzenleyen: b. çınar, c. şahin, s. avşaroğlu, (pdf), https://www.academia.edu/ .
KÖRÖĞLU, Kemalettin, “Urartu: Krallık ve Aşiretler” haz. Erkan Konyar, Urartu Doğu' da Değişim, istanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2020
özçelik, nazmi, ilk çağ tarihi ve uygarlığı, ankara: nobel yayıncılık, 2011.
şahin, hasan ali, "geç hitit devvletleri", oannes - uluslararası eskiçağ tarihi araştırmaları dergisi 1/2, eylül 2019: 131-159.
