kybele tanrıları doğuran ana tanrıça'dır.
yunan mitolojisindeki karşılığı rhea'dır, ki rhea zeus'u doğuran ana tanrıçadır, kronos'un karısıdır. esasen kybele matrikyal dönemde ana tanrıça olduğu için kronos'u da kendisine sevgili olarak güneşten ve buhardan yaratmıştır. https://galeri.uludagsozluk.com/r/2024167/+
kybele ve kronos'un ilişkisinden de zeus, hades, poseidon ve hera dünyaya gelmiştir...
lakin matrikyal dönemden, patrikyal döneme geçilince kybele'nin yerini zeus almış, bu kez ana tanrıça figürü olan kybele, ay tanrıçasına dönüşmüş ve kimi zaman yunan'da artemis, roma'da ise diana ile özdeşleşmiştir... https://galeri.uludagsozluk.com/r/2024168/+
ana tanrıça kybele anadoluludur.
diğer kültürlerde farklı isimlerle de anılır.
hititler kybele'ye kubaba demişlerdir. lidyalılarda kuvava olarak geçer.
friglerde ise kubele, kubebe yahut kubeleya ama bu isimlerin başına onun ana tanrıça olduğunu belirten "mater" sıfatı konulur. olarak bilinir.
pontuslular kybele'ye ma derler, ermenilerde anaitis olarak bilinir.
arapların en büyük tanrıçası hubel, kybele'dir. en önemli arap tapınağı olan kabe-kıble de kybele'den türemiştir.
kybele'nin tapılma merkezleri anadolu'daki üç dağdır.
1-ida(kaz) dağları.
2-spil dağı
3-murat dağı(dindymos).
ana tanrıça'nın kenti ise bugün sivrihisar yakınlarındaki pessinus'tur.
ana tanrıça kybele'ye saygı gösteren bergama kralları mö 2. yy'da pessinus kentinde büyük bir kybele tapınağı inşa etmişler ve burası ana tanrıça kybele için bir hac merkezine dönüşmüştür.
bergamalılardan başka efes ve tüm iyonya şehirleri ve truva da bu pessinus şehrini kutsal sayarlardı.
kybele doğa ve bereket ile eş anlamlıdır.
doğanın uyanışını, bereketi, toprağı, verimliliği sağlayan ana tanrıçadır.
yeryüzü sürülüp ekilmese de hem bitkiler, hem hayvanlar bakımından verimlidir. kybele de yeryüzünün tarımsız, işlenmemiş verimliliğini simgeler.
yeryüzü ilkbaharda kızdır, sonra güneşten gebe kalır, yazın ve sonbaharda da doğurur ve ana olur.
bundan dolayı kybele aynı zamanda ay tanrıçasıdır.
hilal biçimindeki ay genç kızlığını, doluna kadınlık ve gebeliğini, daha sonra küçülen ay da analığını simgeler...
kybele'nin sevgilisi ise attis'tir.
kybele, tamamen kendisine sadık kalması şartıyla attis ile sevgili olur.
lakin attis, sangarid adlı peri kızına aşık olur ve onunla evlenir.
bunu öğrenen kybele çok öfkelenir ve düğünü basar.
düğünde attis'e görünür, attis yaptığından pişman olur ve erkeklik organını keser, attis'in erkeklik organı yere düşer, kanları toprağa karışır ve burada menekşeler ortaya çıkar.
kybele ise bu duruma üzülür ve attis'i bir çam ağacına çevirir. https://galeri.uludagsozluk.com/r/2024176/+
bu rivayet anadolu'da bir kybele kültü'nün başlamasına sebep olur.
her ilkbaharda bu bir gelenek haline gelir.
kybele tapınaklarında rahipler her yıl ilkbaharda ayinler yaparlar, bu ayinlerde kendilerini keserler, ayinleri izleyen bazı erkekler de bundan çok etkilenir erkeklik organlarını keserlermiş.
bu ritüelden sonra da erkeklik organını feda eden kişi kybele tapınağına rahip adayı olarak kabul edilirmiş.
daha sonra patrikyal dönemde bu kybele kültü terk edilmiş, erkeklik organı komple kesilmek yerine ucundaki deri kesilerek kybele'ye ve doğanın uyanışına saygıda bulunulmaya başlamış. günümüzde bazı toplumlar "sünnet" adı altında bu geleneği halen sürdürmekteler.
kybele kültü'ndeki attis, sümerlerde temmuz olarak karşımıza çıkar.
attis'in her yıl ölümü ve dirilmesi bitkilerin ve tarımın her yıl canlanmasını simgeler.
attis anadolu'dan suriye'ye geçince adı "efendimiz" anlamına gelen adon'a dönüşmüştür.
suriye'de her yıl kışa doğru adon'u bir yaban domuzu öldürürdü, bundan dolayı sami kültüründe domuz eti lanetli sayılmıştır.
tevrat ve zebur'da tek tanrı adonai olarak ifade edilir.
adonai, yunanlar tarafından adonis olarak adlandırılır.
anadolu'nun bu ana tanrıçası yukarıda da belirttiğimiz üzre yunan ve roma kültürlerinde de çok önemlidir.
lakin bunlar patrikyal döneme geçip, matrikyal tanrıları ikincil saydıklarından ötürü zeus'u doğurmuş olmasına rağmen kybele panteon'a dahil edilmemiştir.
ne var ki kybele'nin ve matrikyal toplum döneminin etkileri patrikyal dönemde de devam etmiş, kybele bu dönemde isim değiştirip artemis adını alsa da ana tanrıça olmaya ve zeus'tan daha fazla değer görmeye devam etmiştir.
bunun en güzel örneği efes'teki artemis tapınağıdır. efes artemis'i, zeus'un kızı olan artemis'ten farklı görülür, efes'in artemisi kybele'dir.
efes artemis'i patrikyal dönemin babası zeus'u her zaman gölgede bırakmıştır.
efes'teki artemis tapınağı, olympia'daki zeus tapınağını ve delphi'deki apollon tapınaklarından daha önemliydi ve her zaman daha çok ziyaretçisi olurdu. https://galeri.uludagsozluk.com/r/2024632/+
kybele'ye, artemis'e ev sahipliği yapan efes antik dünyanın en önemli tapınma/din merkeziydi.
efes'teki kybele/artemis dini dünyanın ilk kitlesel dinidir. efes'teki ana tanrıça dini daha sonra romalıların hristiyanlığı kabulü ile meryem ana ile özdeşleşmiş, efes yakınlarında bir meryem ana mevkisi oluşturulmuş ve antik çağlardan beri ana tanrıçaya inanan insanların hac yeri olan efes, bundan böyle hristiyanların hac merkezi haline gelip bir din kenti olmak özelliğini günümüze kadar sürdürmüştür. https://galeri.uludagsozluk.com/r/2024633/+
not: meryem ana-maryanna-mary isimlerinin kaynağı da kybele'dir. kybele ana tanrıça, ana kraliçe anlamına gelen mirin sıfatıyla da ifade edilir, mirin-mary-maryanna-meryem...
aynı şekilde denizin karşı tarafında da ana tanrıça'nın atina'da pek çok taraftarı ve tapınanı vardır.
mö 430'da atina'da bir kybele rahibi öldürülmüş, ardından da veba salgını başlamıştı, ana tanrıça'ya tapınanlar rahibin öldürülmesinin kybele'yi kızdırdığını, o'nun da kenti cezalandırdığına inanmaya başladılar. bunun için atina'da metroum tapınağı (ana mater) inşa edildi.
bu da tapınağın zeus tapınağı olduğu kadar aynı zamanda ana kybele'ye adanmış olduğunu gösterir.
yani her ne kadar matrikyal dönemden, patrikyal döneme geçilse de kybele önemini her zaman korumuştur.
yine roma döneminde kartaca savaşları sırasında zor durumda kalan romalılar, sybil kahinlerinin tavsiyesi ile pessinus'taki ana tanrıçayı sembolize eden ve bir göktaşı olan kybele taşı'nın roma'ya getirilmesine karar verildi.
pessinus'taki kybele'yi sembolize eden büyük taş bir roma taburu tarafından roma'ya getirildi ve palatinus tepesindeki zafer tapınağı'na konuldu. https://galeri.uludagsozluk.com/r/2024172/+
not: roma'daki bu kybele tapınağı (temple of magna mater) ms 394 yılında hristiyanlık dışı tapınakları yıktıran imparator theodosius'un emri ile yok edilmiştir.
pek çok kültürde pek çok mitolojide ana tanrıça olan kybele, türk kültüründe ve türk mitolojisinde de sibel olarak yer almıştır.
sibel, Türk mitolojisinde bereketi ve bolluğu simgeleyen bir tanrıçadır. bazı yerlerde de "cembil" yahut "çembil hanım" olarak da bilinir.
çembil, köroğlu destanında köroğlu'nun annesidir. yine aynı destandaki çamlıbel ismi çembil hanım'dan gelmektedir.
kybele eski dünyadaki pek çok toplumu ve çok geniş bir coğrafyayı etkilemiş en büyük ana tanrıçadır.
hakkındaki pek çok mit vardır, bu mitler her kültüre göre değişkenlik gösterir.
