Bu eylem aslında komiteciler tarafından Ermeni halkının haklarını koruyamayan Patrik Horen Aşıkyan’a karşı düzenlenmişti. Olaydan bir hafta evvel Patrikhane Meclisi Muhteliti’nin toplantısı sonrası bazı üyeler Horen Aşıkyan’a çok sert eleştirilerde bulunmuştu. Hususiyetle Hrimyan Efendi, patriği milletin temsilcisi olarak tanımayarak, kendini lider olarak görüyordu. Bu açıklamalardan sonra Ermenilerden bazılarının gelecek hafta için patrikhanede bir nümayiş düzenledikleri haber alınmış ve bunun engellenmesi adına zaptiyeden önlemler alınması talep edilmişti. Fakat bu önlemler yeterli olmayacaktı. Özellikle Hınçak Komitesi, Hrimyan Efendi’nin görüşüne katılıp, patriğe yönelik bir eylemle hükümetin dikkatini çekmek için uğraşıyordu. Bir Pazar ayininde başlatılması planlanan bu eylemin idaresi Vanlı Artin Cangülyan, Mihran Damadyan ve Haçinli Hamparsum Boyacıyan olmak üzere üç komitecinin elindeydi. 27 Temmuz 1890’da Kumkapı Patrikhane Kilisesi’nde Pazar ayini yapıldığı sırada, Artin Cangülyan’ın kiliseye gelen ahaliye de dağıtılmış olan bildiriyi sesli bir şekilde okumasıyla eylem başlamış oldu. Bildirinin sonunda geçen ifadeler eylemcilerin, Aşıkyan Efendi’nin kendileriyle birlikte hükümete giderek taleplerini iletmesini istediklerini belirtiyordu. Patrik Aşıkyan Efendi bu olanlar karşısında odasına çekildi. Başpapaz Sükyas Efendi Artin Cangülyan’ı ayinlerin icra edildiği kürsüden indirmeye çalışırken Cangülyan elindeki silahla bir-iki el ateş etse de Başpapaz silahı almakta muvaffak oldu. Bunun üzerine Artin Cangülyan kilisedeki Osmanlı tuğrasını parçaladıktan sonra patriğin odasını bastı ve ona ‘’Şimdi önümüze düşüp bizi Yıldız Sarayı’na götüreceksin. Yoksa biz de öleceğiz, seni de öldüreceğiz. Elimden revolveri alan Papaz Sükyas Efendi’yi de öldüreceğim.’’ diyerek patriği dışarı çıkması için zorladı. Patrik dışarı çıktığı sırada Osmanlı zaptiyesinin müdahalesiyle çıkan kargaşa sayesinde kaçıp kurtulabildi. Olay başladığı sırada bazı patrikhane papazları hemen hükümet yetkililerine haber vererek olayların büyümesini engellemeye çalışmıştı. Zaptiye ve komiteciler arasındaki çıkan kargaşada 2 Ermeni, 2 komiteci ve 1 zaptiye memuru öldü. Ölen zaptiye memuru Ermeni idi.
Mihran Damadyan ve Boyacıyan’ın kaçmasına karşın nümayişi başlatan bildiriyi okuyan Artin Cangülyan ve diğer komiteciler yakalanarak mahkemeye çıkarılmış, diğer liderler hapis cezası alırken Cangülyan idama mahkum edilmiştir. Sonrasında Haratyun Cangülyan’ın cezası II. Abdülhamid tarafından müebbet hapse indirilecektir.
kaynak:
Ramazan Erhan Güllü, Ermeni Sorununun Ortaya Çıkış ve Gelişim Sürecinde istanbul Ermeni Patrikhanesi’nin Tutumu (1878-1923), Doktora Tezi, istanbul Üniversitesi, istanbul 2013.
