Ölümün birey üzerindeki etkilerini, itiraf etmemiş olsak da içimizdeki gerçeklerle açığa çıkartan bir kitaptır ivan ilyiç'in ölümü. Bir hastalığı derste işlerken mesela insan, daima bu hastalığın kendisi dışındaki bir insanın başına geleceğini düşünür. Ölümü de öyle. Ölecek olma fikrinin ortaya çıkışındaki reddetişten başlayarak, ölüme kadar ki yolculuğu işlemiştir, Tolstoy.
"Gaius bir insandır. insanlar ölümlü olduklarına göre Gaius da ölümlüdür" deniyordu.
ivan ilyiç bu örneği bütün ömrünce yalnız Gaius'a uygulamayı doğru buluyordu. Kendisine asla değil... Orada Gaius, sıradan bir insan olduğu için bu hüküm doğruydu. Ama ivan ilyiç Gaius olmadığı gibi sıradan bir insan da değildi. O, öteden beri bambaşka, herkesten apayrı bir varlıktı. O, vaktiyle annesi ve babasıyla, Mitya ve Volodya kardeşleriyle, oyuncaklarıyla, arabacıyla, dadısıyla; sonra da Katenka ile geçen çocukluğunu, delikanlılığını, gençliğini; sevinçleriyle, kederleriyle, heyecanlarıyla anan Vanya idi.
Gaius, Vanya'nın o kadar sevdiği çizgili lâstik topun kokusunu bilir miydi? Gaius onun gibi annesinin elini öper miydi? Annesinin ipek elbisesi Gaius için böyle tatlı hışırdar mıydı? Pravovedeniye okulunda börek yüzünden baş kaldıran Gaius muydu? Aşk duygularını hisseden Gaius muydu? Gaius onun gibi duruşma idare edebilir miydi?
Gaius gerçekten ölümlüdür, onun ölmesi kabul edilebilir. Ama ben, Vanya, ivan ilyiç, ben başkayım... Bütün duygularımla, düşüncelerimle başkayım! Ölüme zorla götürülmeme imkân yok. Çok feci bir şey olurdu bu!
ivan ilyiç böyle düşünüyordu: "Benim de Gaius gibi ölmem gerekseydi, bunu önceden bilecektim. içim söylerdi bunu... Ama hiç de öyle olmadı. Ben de, bütün arkadaşlarım da, hepimiz, bunun, Gaius'daki gibi olmayacağını anlıyorduk. Oysaki şimdi böyle bir şey... yo, mümkün değil! Mümkün değil ama oldu işte. Neden bu? Nasıl anlamalı bunu?.."
