edebiyat ve tasavvufta yer alan efsanevi kuş. arapların anka, iranlıların simurg adını verdikleri kuş, türkçede her iki şekliyle birlikte zümrüdü anka ve hüma veya umay olarak adlandırılır. efsanelere göre kafdağı’nın tepesinde direkleri abanoz, sandal ve öd ağacından yapılmış köşke benzer bir yuvada yaşar. başı, yassı burunlu yırtıcı bir hayvan başı gibidir. cüssesi çok büyük olup, uçtuğu zaman hava kararır. uçarken sel sesine veya gök gürültüsüne benzer sesler çıkarır. göz kamaştırıcı bir parlaklığa sahiptir. insan gibi konuşur ve düşünür. bilgisi ve becerisi çok fazladır. tüyleri ile yaraları iyleştirir. efsanelerde merhametli oluşuyla bilinen iyi kalpli ankanın yanı sıra, canavar ruhlu ikinci bir anka da vardır.
anka aynı zamanda, tasavvuf ve edebiyatta değişik anlamlarda kullanılmıştır. tasavvufta, ankanın efsanevi
özellikleri kullanılarak bazı tasavvufi görüşler temsili olarak onunla anlatılmıştır. anka tabirinin tasavvufa yerleşmesini mantıku't tayr adlı eserinde geniş olarak ele alan feridüddin atar sağlamıştır. ona göre anka birlik çokluk gibi iki zıt kavramı ifade eder. ibn-i arabi ise ankayı bir toz yığını ve zerrecikleri olarak düşünmektedir.
arap, fars ve türk edebiyatlarında anka, efsanevi özellikleri ve değişik adlarıyla çeşitli teşbih, mecaz ve mazmunlar halinde geniş kullanma sahasına sahiptir. özellikle divan edebiyatının manzum ve mensur metinlerinde iyi özellikleri ile zikredilir. renkli tüyleriyle bir cennet kuşu kabul edilerek zümrüdü anka diye bahsedilmiştir. yükseklerde uçması ve kolay avlanamayışı yüzünden ulaşılması çok zor durumları ifade etmek için kullanılmıştır. sevgili, adı herkes tarafından iyi bilindiği halde, kendisini görenin olmaması, gözle görülmeyişi veya ona ulaşma zorluğu sebepleriyle ankaya benzetilmiştir. onun aşığa iltifat etmesi ve yakınlık göstermesi ise aşığın başına “devlet kuşu” konması olarak kabul edilmiştir.
ankanın en meşhur özelliği, kimseye muhtaç olmadan kendi başına yaşadığı için kanaati temsil etmesidir. bu yüzden kanaat sahiplerine “anka-meşreb” veya “anka-tabiat” denir. yine bu özelliği sebebiyle kimseden birşey beklemeden darda kalan herkese yardım eden bir varlık kimliğini kazanmıştır.
anka, tekke edebiyatında da çeşitli mazmunlar halinde geniş olarak yer almıştır. halk hikaye ve masallarında zümrüdü anka adıyla, masal kahramanlarına yardım eden bir kuş olarak gösterilmiştir.
