manifesto ortaya çıkar çıkmaz hemen isveççe'ye çevrilir aynı yıl. rusça'ya çevrilmesi için yirmi yıl beklemek gerekecektir. 1869 yılında önce bakunin çevirir manifesto'yu rusça'ya; ikinci çeviriyi yapansa plekhanov'dur. ingiltere'de almanca yayımlanan yapıtın ingilizce'ye çevrilip basılması içinse iki yıl gerekecektir.
manifesto, otuz dilde (esperanto dahil) defalarca yayımlanır dünyanın her yerinde. 1848 ile 1918 arasındaki yetmiş yılda 544 kez, 1919 ile 1959 arasındaki kırk yılda ise 218 kere daha yayımlanır dünyanın hemen hemen her yerinde. yapıtın el yazmalarının kayıp olduğu bilinmekte. bir tek sayfa hariç, el yazmasından geriye bir şey kalmamış. o bir tek sayfayı da engels, marx ölünce 1883 yılında wilhelm liebknecht'e vermiş. moskova'daki marx-engels-lenin enstitüsünde bulunan bu bir tek sayfa halen orada mıdır bilemiyorum.
ancak friedrich engels, kominist manifesto'nun almanca 1890 basımı içi kaleme aldığı önsözde ilginç bir şeyi açıklar.
cenevre'de lehçe bir basımı yapılmış manifesto'nun. kopenhag'da ise danimarkaca yeniden yayımlanmış 1885 yılında. aynı yıl fransa'da yayımlanan yeni çeviriyi beğeniyor engels, yazısından öğrendiğimize göre. sonra şu satırlar geliyor:
" ilginç bir durum olarak buraya eklemek isterim ki 1887 yılında manifesto'nun ermenice'ye bir çevirisi, istnbul'da bir yayıncıya sunulmuştur. ama bu iyi insan, kapağında marx yazan bir kitabı yayımlayacak cesarete sahip olmadığı için çevirmene kitabı kendi ismiyle (çevirmenin adıyla) yayımlamayı önermiştir. çevirmen bu öneriyi kabul etmemiş".
istanbul'da 1887 yılı. ikinci abdülhamit on bir yıldır sultan. otuz dördünde iktidara çıktığına göre kırk beş yaşlarnda olmalı. 33 yıl kalmış iktidarda. işte o günlerin istanbul'unda bir ermeni vatandaş, dil bilen aydın- meraklı ve maceracı olmalı; ismini bilmediğim birisi oturup marx'ın kominist manifesto'sunu kendi diline çeviriyor ve bir yayıncıya götürüyor. marx ne kadar "ünlü" olmalı ki, yayıncı onun ismiyle kitabı basamayacağını söylüyor.
marx olmaz, ama istersen senin adınla basalım kitabı.
yapıtı çeviren insan kabul etmiyor bu teklifi manifesto yayımlanmıyor istanbul'da. *
