gotha kongerisi alman sosyal demokrat işçi tabanının yolunun çizildiği bir kongeredir. alman sosyal demokrat işçi önderlerinden olan lassalle bu kongereye damgasını vurur ve kongre sonrasında yayımlanan programda kendi çizgisini belli eder. buna göre üretici güçlerin gelişimi doğrusaldır. bu nedenle üretici güçlerin gelişimi sayesinde işçi sınıfı bir bilinçlenmeye doğru gidecek, kapitalizm sosyalizme doğru evrilecektir. bu programın metni alman sosyal demokratlarına ve dünya sosyal demokrat hareketine her daim damgasını vuracak ve evrimci-reformist çizgi asla terk edilmeyecekti.
marks gotha programının eleştirisinde eski yükselen devrim teorisinden artık ayrıldığını fakat ayrılırken hala daha serbst piyasacı dönemdeki kapitalizmin iyimserliğini az çokta olsa taşımaktadır. gene de işçi sınıfnın kendiliğinden bilinci gözlemlenir. yani üretici güçleri teorisi hala etkinliğini marks'ta korumaktadır. ama lasalle'cı politikadan ayrılan tavrı marks'ın, kapitalizm ile komünizm arasındaki temel çelişkinin nasıl çözüleceğini ve kapitalizmden komünizm'e nasıl geçileceğini söylemesidir. evrim yerine devrimi başa yazan marks, bunun için daha önce fransız sosyalistlerinin kullandığı proleterya diktatörlüğü kavramını kullanmaktadır. yani marks burada devlet-sınıf ilişkisini kurmakta, temel çelişkinin çözümlenmesinde siyasal bir analizden öte ekonomik-ideolojik bir analize gitmektedir.
marks bu eleşetirilerinde işçi sınıfının partisinin dışarıdan bilinç taşınması yöntemiyle siyaset yapılmasını az çok ortaya koymaktadır. yani bir anlamda da kapitalizmin eşitsiz ve bileşik gelişiminin ideolojik tezahürleri ortaya konmaktadır. tabi serbest piyasacı dönemde bunun öngörüsünde bulunmak çok zor. alt ce üst yapı buna izin vermemektedir. ama bu eleştiri klasik sosyal demokrat çizginin aslında 40 yıllık çizgisini de mahkum etmekte, ileride komünist-sosyal demokrat ayrımının ilk nüvelerni vermektedir.
sonuçta bu kitabında marks ve engels, bilimsel sosyalizmin devlete dair ilk düşüncelerini, kapitalizm ve komünizm arasındaki evrelerin yapısını ortaya koyma zorunluluğunu görmüştür. bu kitaptan iki yıl sonra gerçekeleşen paris komüniyle beraber işçi sınıfı partisi ve proleterya diktası arasındaki hegemonik bağ ile devletin bilimsel çözümlenişi pratik açılardan ele çıkmış, devrimci siyaset içerisindeki sınıf partisi zorunluluğu ve devrimin ölçeği daha net anlaşılmıştır. bu temel eser, marksizm'in ilk dönem nüvelerini görmek açısından faydalı ve ufuk açıcı bir eserdir. tabi kitabın daha iyi anlaşılması için lenin ve leninizm'den faydalanmak gerekmektedir.
