hindistan milattan 300 yıl önce sayı ifadelerini rakamlamaya başladı ve 6. asra doğru haneleri sağdan sola doğru olan, 1 ‘den 9’a kadar rakamlar ortaya çıktı. bu rakamlar 660 yıllarında hindistan dışında da tanınmaya başlandı. hintli aryabhatta (476-550) sanskrit dilinde bir matematik kitabı yazmış. p sayısı için 3.1416 değerini bulmuştur. yine brahmagupta (598-665) ve bhaskara (doğ. 1114) matematikle ilgili kitaplar yazmışlardır.
islâm dünyasında sayılar
brahmagupta, astronomi ile ilgili yazdığı “siddhanta” kitabında, ilk dokuz sayı işareti ve sıfır ile birlikte, hesap yapmaya dair kaideleri de almıştı. 773 yılında kankah isimli bir hintli astronom halife el-mansur’un (754-775) bağdat’taki sarayına brahmagupta’nın bu kitabı ile gelir. “sindhind” adıyla hemen arapça’ya çevrilen eser, halifeler tarafından astronomi araştırmaları için büyük himaye görür. müslümanlar bu eserle hint rakamlarını tanıdılar. hint bilginleri daire şeklinde gösterdikleri “ 0” (sıfır) sayısına bir şeyin yokluğu anlamına gelen “sunya” adını vermişlerdi; islam bilginleri de bu işarete boşluk anlamına gelen “es-sıfır” demişlerdir.
islâm âlimi el-harezmi(780-850), zamanın abbasi halifesi me’mun(813-833)’dan destek görür ve bağdat’taki saray kütüphanesindeki milattan önce ve sonra yazılan eski mezopotamya, mısır, yunan, hind (özellikle sindhind) ve islam alimlerinin kitaplarından (kitab-ün-fil hisab, kitab-ün-fil-coğrafya, vb.) yararlanarak kitaplar yazar. bunların içinde en önemlisi girişte zikredilen el-kitabü’l-muhtasar fi hesabi’l-cebri ve’l-mukabele kitabıdır.(4) bu eserin aslı ingiltere oxford bodlyn kütüphanesindedir. bu eserde sıfır rakamı ve 9 ayrı rakamın aritmetik işlemlerde nasıl kullanılacağı açıkça gösterilmiş olup kur’an-ı kerim’deki miras taksimi ve kölelerin serbest bırakılması mevzularıyla ilgili örnekler vardır. bu eser ingiliz bath’lı adelard tarafından latince’ye çevrilmiştir. harezmi’nin bu eseri orta çağ’da latinceye çevrilirken, adelard çevirisinde arapça olan “el-cebr” kelimesini aynen almış ve bu kelime günümüze kadar “algebra” (=cebir) olarak aynen gelmiştir. daha sonra 900’lü yıllarda ispanya’nın kurtuba şehrindeki islam halifesi ıı. hakem’e gönderilen gerbert veya daha sonraki adıyla papa ıı silvester (945-1003) batıda arap rakamlan olarak bilinen rakamlan (sıfır dahil) ilk defa batıya öğretmiş ve ünü sekiz asır devam etmiştir. gerbert’den yüz yıl sonra harezmi’nin meşhur kitabının latince tercümesi, endülüs yoluyla batıya ulaşır. sonra pizalı leonardo fibonacci (1170- ?) mısır’a yaptığı seyahatlerle matematik bilgisinin esaslarını orijinal kaynaklardan batı’ya taşımıştır. leonardo, islam matematik öğretmenlerinden öğrendiği tüm bilgileri, sıfır rakamı dahil, çevresindekilere uygulamalarıyla öğretir ve arapçada sıfır adı verilen “.“ işareti ile her türlü hesabın yapılabileceğini açıklar.(5 )
sayılar hakkında oldukça ilginç görüşlere sahip “ihvan-ı safa”ya göre, kâinattaki âhenk sayılarla ortaya çıkarılır. bu sayede çokluk birliğe dayanır. dünya aritmetik ve geometrik ilişkilerle uyum içindedir ve allah’ın birliğini gösteren bir şehri andırmaktadır. (6)
sonuç
bugün kullandığımız onluk sayı sistemi batıya müslümanlardan gitmiştir. müslümanlar da sayılan belirten işaret veya yazıları (rakamları) hintlilerden almışlardır. bu nedenle, müslümanlar kendi arap rakamlarına “hint sayıları” demekteler. batıda ise “arap rakamları” olarak bilinmektedir. islam âlimi harezmi’nin eserlerinde sıfır ve birden dokuz’a kadar olan ayrı rakamların aritmetik işlemlerde kullanılmaya başlanması ile batıda matematikte hızlı gelişmeler olmuştur. sıfır bulunmadan önce sayılan yazmak ve hesap yapmak oldukça güçtü.
kaynaklar
1) göker, lütfi : matematik tarihi, kültür bakanlığı yay. no: 1017 ankara, 1989,s.13
2) hunke, sigrid: avrupa’nın üzerine doğan islâm güneşi, (çev. servet sezgin) bedir yay. istanbul (orijinal ismi: allahs sonne über dem abendland-unser arabisches erbe: ilk baskı: 1960, almanya), s. 58
3) hunke, sigrid: age, s. 61
4) türkiye gazetesi: islâm tarihi ansiklopedisi, cilt 5, istanbul, s. 125
5) göker, lütfi : age, s 164.
6) döğen, şaban : islâm ve matematik 2. baskı gençlik yay., istanbul, 1994, sh. 167
