sürgün oncesinde cerkesya'daki en onemli ticari faaliyet, cerkes tarihinin ve kulturunun en karanlik sayfasi. aslinda cerkeslerde koleligin ve kole ticaretinin tarihi epey eski. sind krallığı ve onun katıldığı bosporos krallığı devletleri uretim tarzi olarak köleci idiler. bu devletlerin ekonomilerinde köle ticaretinin önemli yeri vardı. ortaçağ'da gerek cerkes kolelerin onemli rol oynadigi memluk devletinin varligi, gerekse cerkeslerin surekli istila ve saldiriyila karsilasmasi sonucu galip devletlerce esir ve vergi karşılığı olarak kole saglandigi gorulmustur. örnegin kırım hanlığının çerkesleri yılda 3 bin çocuk verilmesini de kapsayan, ağır bir vergiye bağlaması..
osmanlı'nın öteden beri kırım ve kafkasya'dan kole ve cariye "ithal" ettigi bilinmekte. bu köleler savaş, satın alma, hediye vb. gibi yollarla istanbul'a getiriliyordu. afrikayla olan kole ticaretinin 19 yuzyilda bilhassa ingilterenin baskilariyla ve batıda gelisen azat etme hareketi sayesinde yasaklanması sonucu kafkasya, imparatorlugun en buyuk kole kaynagi haline gelmistir. osmanli da tanzimat sonrasi, 1840 ve 50'lerde kole ticaretini, kole pazarlarini cesitli kararlarla defalarca yasaklamasina ragmen kolecilik toplumdan tamamen kaldirilamamistir. kendisi de anne tarafindan cerkes olan sami pasazade sezai'nin serguzest romaninda bu konu iyi bir sekilde islenmistir. kafkasya'da kole ticaretini bilhassa abaza ve ubihlar yurutmekteydi. o donemde yazilan cesitli gezi ve inceleme yazıları sayesinde alt siniflarin, ve nadiren de soylularin cocuklarini kole olarak sattiklarini goruyoruz. osmanli'da koleler ve bilhassa cerkes koleler daha cok sarayda yahut ev ici hizmette kullanilmaktaydi. sürgünden sonra ise feodal beylerin yaninda getirdikleri kolelerle birlikte tarim koleciligi de ciddi bir sekilde artti. arastirmalar, surgunle birlikte 150 bin kadar tarim kolesinin geldigini gostermekte, bu da toplam surulen nufusun % 10-15'ine tekabul etmekte..
sürgünden sonra rus egemenligine giren cerkesya'da kolelik hemen tamamiyle kaldirilmistir. anadolu'da ise uzun bir sure daha cesitli formlar altinda devam etmis, ozellikle tarimsal kolelerle beyler arasinda cikan tartisma ve kavgalar iskan-i muhacirin komisyonu ve meclis-i vala-yi ahkam-i adliyenin kayitlarina yansimistir. osmanli ise genelde her iki tarafi da tatmin edememistir.
