aslında bizans da çok az denenmiştir ama ayasofya osmanlı mimarisinin özellikle klasik döneminde temel taşıdır. eğer ayasofya olmasaydı zaten osmanlı merkezi planlı kütleli camii mimarisini geliştiremezdi. nitekim ikinci beyazıt camii( istanbul), süleymaniye ve kılıç ali paşa gibi önemli camilerde bu plan denenmiştir. hatta süleymaniye gibi bir yapıda osmanlının o döneminde ayasofya planının denenmesi kanuninin iustinianusla sidik yarıştırması olarak görülebiiir.
ayrıca ayasofya kubbeli bazilika olduğu için merkezi planı tam olarak yansıtmaz ve bizans da çok örneği yoktur. ancak orta kubbeye yan kubbe ekleyip mekan genişletme açısından önelidir. zaten merkezi planın ana teması da budur. mesela eski fatih camiinin planına bakacak olursanız, ( rum mehmet paşa da olabilir, sinan atik paşa da olabilir) istanbul un alınmasından sonra orta kubbeye bir yan kubbe eklemenin olduğunu görürsünüz. bunun ikilisi üstte saydıklarım, üçlüsü mihrimah sultan camii, dörtlüsü şehzade camii olarak ortaya çıkar.
ayrıca osmanlının yarattığı bir plan tipi yoktur. kapalı yunan haçı ve sekiz desteli planı bizans kullansa da osmanlı bunları dini olduğu için almamıştır. nitekim ortodoks haçı şeklinde bir üst görüntüye sahip ve hrisityanlığın yarattığı bir mimaridir. zaten batı da bunun latin haçlısını yapıyor.
bide sekiz destekliliği öven ve sinan çığır açmış gibi anlatan şovenist osmanlıcıların, o plan manisa ulu kaç yıl öncesinden denendi haberi yoktur. veya bizans da daphni kilisesi, nea moni kilisesi de bunlara örnek verilebilir.
neyse, ayasofya önemlidir yani ve bu yapının kilise veya camii olmasından daha çok önemi merkezi plan genişletmedeki öncülüğüdür.
