tek parti döneminde devlet elitlerinin kendi iktidarlarının sürekliliğini sağlamak amacıyla halkı hegemonyası altına almak için kurdurtulan faşizan kurum. "halkı aydınlatma" misyonundan çok, partiye adam yetiştirme ve kentleşmeninin "zarar"larının önüne geçme amaçlı kurulmuştur. o dönemde "kentleşmeye sövgü" niteliğindeki yayınlarda, kentleşmenin, tarım toplumundan sanayi toplumunda gidişin grevler, sendikal hareketler ve artan demokratik bilinç olduğunu görülmüş ve devlet var gücüyle "köylüsün sen köylü kal" diyerek köylüleri köyünde tutmaya çalışmıştır. kentli kültürünü gereksinimdirecek altyapı olmadıkça, köyde mozart dinlemenin, felsefe tartışmanın ne anlamı olabilir, orası ayrı bir tartışma konusudur.
bir de "ağaların köy enstitülerini görünce tir tir titremesi" gibi bir efsane de vardır. köy enstitüsü öğretmenlerinden raif inan, kendi köyünde ağanın tarımla ilgili meslek eğitimi alındığı için yardımcı olduğunu anlatır. bu tür örnekler de vardır. kısacası şunu söylemek gerekir ki, ağalar köylülerin eğitilmesinin kendileri için tehlike yaratabileceğini "belki" düşünmüş olabilir; fakat ağaların kaygıları nedeniyle köy enstitülerinin kapatılması gibi bir durum sözkonusu değildir.
dönemin sağcıları tarafından yapılan enstitülerin "komünist yetiştirdiği" eleştirisi de bu okulların "aydınlanma yuvası" olduğundan dolayı kapatıldığı iddiaları kadar olgulardan uzaktır. komünist yetiştirse yine iyi... bu kurumlar, tam tersine kapitalizm ve komünizm karşıtı faşizan bir düşünceyle kurulmuştur. enstitülerde "komünizm propagandası" yapıldığına dair de hiçbir kanıt yoktur.
