şaman inancına göre kıyamet. günümüz türkçesine çevirirsek "kalıcı çağ" anlamına gelir. tevelüt ve telengit olmak üzere iki farklı anlatısı vardır.
tevelüt anlatısı:
kalgançı çak geldiğinde gök demir, yer sarı bakır olur. hanlar hanlara saldırır, uluslar birbirine kötülük düşünür. katı taşlar ufalanır, sert ağaçlar kırılır. kişi bir dirsek denli küçük olur (insalık azalır), baş parmak denli erkek olur (erkeklik, mertlik azalır). erlerin dizgini kısa olur (güçlülerin elinde oyuncak olurlar). ayak takımı beğ olur. baba çocuğunu, çocuk babasını saymaz. yaban soğanı pahalı olur. at başı denli altına bir kap yemek verilmez. ayak altında altın bulunur da onu alacak kimse bulunmaz.
telengit anlatısı:
kalgançı çak geldiğinde, kara yer odla kaplandığında büyük kağan ata tanrı (kayra kaan ada kuday) kulaklarını tıkar. o çağda acun bozulur, yer ve kişi soyu mahvolur. fitne ve fesat saçan acımasız yel insanları heyecanlandırır. töre bozulur. tepeler çalkanır, demir üzenginin dibi delinir, çuvaldızın deliği yırtılır. ulus bozulur. kişi kara böcek gibi kanatlanır, gözlerine kan dolar. kara su kanla karışık akar. yer uğuldar, dağlar sallanır, çukurlar dolar. gök gürler kenarı açılır, deniz çalkanır dibi görünür. yerin altı üstüne gelir. yosunlar öğütülüp toz olur. gök sallanıp eteği açılır, deniz dalgalanıp dibi görünür. deniz dibinden dokuz kara taş çıkar; dokuz taş dokuz yerinden yarılır, her taştan dokuz çemberli dokuz sandık çıkar, her sandıktan demir atlı dokuz kişi çıkar, bu kişilerden ikisi başkan olur. bunların bindikleri atlar vuruşkan ulu sarı olur; ön ayakları kılıçlı, kuyrukları bıçaklı olur; ağaca rastlarsa ağacı keser, diriye çarparsa diriyi yok eder. il güne rahat olmaz. ay ile gün aydınlık vermez, ışıksız olur. ağaçlar kökünden kopar, ata çocuğundan ayrılır, bitkiler mahvolur, soyu kurur. analar kocalarından ayrılır, dul kalır. yerde köngül denilen bir ağulu ot biter; kökünden sarı çekirge çıkar; hayvanlara çarparsa hayvanların, insanlara çarparsa insanların kanını sömürür.
işte o zaman şal-yime haykırır:"bu yana bak mangdaşire! yardım et! köngül otunu yok edemedim. köngül otunun kökünde konur yılan var." mangdaşire'den ses çıkmaz. ondan yardım gelmeyince şal-yime, may-tere'ye haykırır: "büyük kağan ulusunu bıraktı, cins aygır sürüsünü bıraktı. yer alt üst oldu, sular kurudu. yakalı giyimlerin yakası parçalandı. yönetilen yurt başsız kaldı. kuşlar yuvalarını, geyikler duraklarını, kadınlar yavrularını bıraktı." may-tere'den ses çıkmaz. bundan sonra erlik'in kahramanlarından karaş ile kerey yer yüzüne çıkar. onlar çıkınca ülgen'in kahramanları mangdaşire ile may-tere gökten yere iner. savaşırlar. may-tere'nin kanı od (ateş) olup yeryüzünü kaplar. işte o zaman kalgançı çak olur.
