bugün bilinenlere göre turuklar(türkler), hiung-nu'lar ve hunlar, bugün moğolistan'a dahil olan altay ve sayan dağları arasındaki bölgeden gelmişlerdir. bu üç halkın birbirleriyle en azından akraba olduğu, hatta aynı halk oldukları düşüncesi hakimdir; ancak farklı kaynaklarda farklı isimlerle anılmalarından ötürü günümüzün tarih bilimcileri tarafından bu isimler farklı tarihi dönemleri için kullanılır.
* çin kaynaklarının aktardığı isimle söylemek gerekirse; "hiung-nu" mao-tun'un (mete han/oğuz kağan) kurduğu devletin de ismidir. modern tarihçiler tarafındansa hunların doğudaki çekik gözlü, tipik türk kökleri için kullanılır.'
* hun terimi, hiung-nu'ların batıya giderek hint-avrupa halkları ile birleşerek avrupa hun devletini kuran kolu için kullanılır. "hunlar" isimi, çoğunlukla sırf atilla ve avrupa'ya getirdiği halklar topluluğu ile bağlantıya getirilsede, bazı tarihçiler hiung-nu ismini avrupa hunları için de kullanırlar.
hiung-nu halkı farklı kaynaklarda farklı isimlerle adlandırılmaktadırlar. en yaygın isimler şunlardır:
tarihleri
hiung-nu halkının, kendileri ile bağlantılı olan hunlar gibi altay ve sayan boylarının birleşmesinden oluşmuş olduğu kabul edilmektedir. ayrıca bu topluluğa yüzyıllar boyunca birçok hint-avrupa kavimleri, moğol kavimleri ve çin'den sürülmüş olan bazı çoban halklarının karışmış olması gerektiği düşünülür. mesela m.ö. 349 yılından kalma bazı çin yazılarında hiung-nu halk birikiminin 19 boyundan biri olduğu belirtilen, çiğ kavmi (asya türkleri için tipik olmayan) uzun burunları ve uzun sakalları ile çinlerin dikkatini çekmişlerdir.
hiung-nu halkı hakkındaki bilgiler, özellikle atların üzerinde savaşan bir halk olarak olduğu konusundadır, ancak m.ö. 8. yüzyıldan kalan bazı çin yazılarında altay bölgesinde yaşayan ve at koşturmayı bilmeyen halklardan da bahsedilir. çinliler bunlara farklı zamanlarda farklı adlar verirler; yung, ti, huy veya hiy-yun. çinliler mesela ti-halkı hakkında m.ö. 714 ve m.ö. 541 yıllarından kalma yazılarda, onları mağlup ettiklerini ve bu halkın yaya olarak savaştığını kayıt etmişlerdir. bu üstte sayılan halklarında hiung-nu'larla mutlaka bağlantıları olmuş olması gerektiği düşünülür.
m.ö. 1800 yılından kalan kanıtlarda hiung-nu'ların en büyük ataları olarak hükümdar çungvi'nin adı geçer. m.ö. 1766'da, çinlilerin şia-döneminde yazılmış olan yazılarda, çungvi'nin soyundan olan kiya adındaki 17. hükümdarın tahttan indirildiği yazmaktadır. ayrıca bu kaynakta, kiya'nın oğlu olan sunni'nin kendi boyundan 500 kişi ile birlikte huyi-boyunu kurduğu yazmaktadır. türk tarihçilerine göre bu huyi-halkı, hiung-nu halkının ve sonraki hunların başlangıcıdır. sunni tukyu-boyunu da kurmuş olabilir. ondan sonraki hiung-nu hükümdarları soylarının tukyu-boyundan kaynakgöçebeleri(türkler,moğollar, tonguzlar)vurgulamışlardır. tukyu-boyu, asena boyu ile çok yakın akrabadır ve onlardan sonra gelen göktürk hükümdarları soylarının asena-boyundan kaynaklandığını daima belirtmişlerdir.
m.ö. 350 ile m.ö. 290 yılları arasında çin topraklarının kuzeyinde, çin seddi'nin ilk başlangıcı olarak çin'in kuzey sınırını sağlamlaştırmak ve korumak amacıyla ilk savunma yapıları inşa edilmiştir. hiung-nu halkının saldırılarına karşı daha etkili olabilmek için, çin'in zhou hanedanlığı'nin m.ö. 325 - m.ö. 298 yılları arasında hükümdarı olan wu-ling ordularına ata binmeyi ve ok atmayı öğretmiştir. ve hatta onları hiung-nu'lar gibi giyindirmiştir. bu tedbirler sayesinde hükümdarlığının 26. yılında orman-hiung-nu'larını yenilgiye uğratmıştır.
m.ö. 318 yılında hiung-nu'ların ve çinlerin arasında sınırların kabul edilmesi ile ilgili antlaşması imzalanmıştir.
hiung-nu'lar
ülkelerinin kuruluşu
m.ö. 300 yıllarında hiung-nu topluluğunu oluşturan bozkır göçebeleri "hun" ismini benimsemeye başlamışlardır ve bu isimden daha eski olan isimleri "turuk" artık sadece hükümdarın soyunun ismi olarak kullanılmaya devam etmiştir. dönemin çinliler hiung-nu'lara dört boyun adını vermişlerdir: hiung-nu'larının hükümdarı olan tanhu'nun, xu-la, lan, hiu-bu ve siu-lin boylarının üzerinde hüküm sürdüğü aktarılmıştır.
hiung-nu'lar, qin hanedanı'nın shi huangdi (秦始皇; pinyin: qín shǐ huáng, taht m.ö. 247 - m.ö. 210) döneminde çin seddi güçlendirilmişti ve m.ö. 215'te general meng tian (蒙恬 měng tián) komutasındaki 300.000 kişilik ordu tarafından yenilerek kuzeye püskürtülmüştü.
m.ö. 3. yüzyılda toman, (teoman, 頭曼單于 tóumàn dānyú; taht ? - m.ö. 209) ve oğlu motun (mete, 冒頓單于 mào dùn dān yú; taht m.ö. 209 - m.ö. 174), çinlilerin han döneminde bulunan ülkelerini çok kez korku icinde bırakan bir ülke kurmuştur. bu "büyük hun imparatorluğu" ve diğer isimlerle tanımlanan ülkenin yüz ölçümü 18 milyon km²'yi bulmuştur. ülkenin yönetimi bugünkü moğolistan'ın batısında, yani altay bölgesinin moğolistan'da kalan gool mod adlı bölümünde ve moğolistan'ın merkezinde kalan ötüken bölgesinin noyol-uul (bugün noin ula) adlı kısımında bulunmuştur.
bu zamanlarda hiung-nu'ların baş rakibi, kendileri gibi göçebe bir yaşam sürdüren ve bugünkü kansu bölgesinde yaşamış olan yü-çi (月氏) halkıdır. bu halk çok kez çinliler için para karşılığında savaşmışlardır. m.ö. 176 yılında hiung-nu'lar motun (mete) emiri altındaki yü-çi'leri ve onların etrafında yaşayan diğer halkları mağlub etmiştir ve motun bunu çinlilerin han-hükümdarına saygılı bir şekilde bildirmiştir:
tengri'nin (göktanrının) taht'a oturtduğu hiung-nu'ların büyük şan-yü'sü, çin hükümdarının herhangi bir sıkıntısı var mı, bilmek ister.. [] sonra lö-lan, u-sun ve ho-k'ut halklarını ve bunların etraflarında bulunan diğer 25 ülkeyi mağlub edip hepsini hiung-nu yapmıştır. böylece bütün yay gerip ok atan halklar birleşip büyük bir aile olmuştur.
mete döneminde hiung-nu'ların, kırmızı ya da altın renkli ve ortasında bir ejderha kafası resmi bulunan bayraklarını çinlilerden aldıkları düşünülür. henüz devlet kurmadan önce hiung-nu kavimlerinin, beyaz renkli ve ortasında altın renkli bir kurt kafası bulunan ortak bir bayrak kullandıkları bilinmektedir.
erken zamanlarında iyi gelişmiş devlet yapıları ile dikkat çeken hiung-nu'ların çoğu konuda genel yasaları ve cezaları vardır. mete'nin devamlı olarak kısa süre içinde harekete geçmeye hazır büyük bir ordusu, devletin ve ordunun sorumluluğunu farklı rütbelere sahip farklı kişiler arasında paylaştırılmış bir düzeni olmuştur. bu düzen özellike mete'nin oğlu ki-ok döneminde (laoşang tanhu, m.ö. 174 - m.ö. 161) geliştirilmiştir. ayrıca ki-ok halkından vergi toplamaya başlamıştır.
hiung-nu hükümdarları tükyu kavmine bağlı "süylyanti" kavminden gelmektedirler ve kendilerinden sonra gelecek olan tüm bozkır imparatorluklarının da devam ettirecek ve geliştirecekleri eski türk devlet yapısı geleneğinin temelini atmışlardır. bu şekilde yapılanmış bozkır imparatorluğu geleneği 13. yüzyıla kadar var olmuş, ama sonra cengiz han tarafından sona erdirilmişdir.
hiung-nu'nun tükyu ve aşina hükümdarları, mağlup ettikleri kavimlerin üzerinde sadece simgesel olarak hüküm sürmüşlerdir ve bu kavimlerin başındaki aileyi sadece başka bir aileyle değiştirmekle yetinmişlerdir. çin yazılarına göre hiung-nu topluluğu 4 milletten ve toplam 24 kavimden oluşuyordu. bunlardan en önemlileri süylyanti kuyan, lan, suybü, tsülin, tayçi, uytı ve tsetszuy kavmileridir
