xıv. yüzyılda yaşamış olan önemli bir fikir adamıdır. (1332-1406) asıl adı ebu zeyd abdurrahman bin muhammed bin haldun el hadramî’dir. başta felsefe, sosyoloji, tarih, eğitim, siyaset olmak üzere pek çok alandaki görüşleri bugün bile konuşulmaktadır. sosyoloji ve tarih felsefesinin kurucusu sayılır. en önemli eseri mukaddime’dir.
geleneksel kalıpları terkederek kendine özgü bir bilim anlayışı oluşturmuştur. salt kronolojik bilginin yanında, olayın öncesi ve sonrasına da değinerek olayların sebep ve sonuçları üzerinde durmuştur. devletlerin kuruluş, yükseliş ve yıkılışları ile ilgili öne sürdüğü fikirler tüm tarihçiler tarafından kabul edilmektedir. kendisinin dünya çapında tanınması ilk olarak osmanlı tarihçilerinin, tarih hakkındaki görüşlerini kullanması ile olmuştur. daha sonra sosyoloji ve tarih felsefesi üzerine yaptığı çalışmalar ile avrupalı bilim adamlarının dikkatini çekmiştir.
ingiliz tarih felsefecisi toynbee, ibn haldun’un mukaddime eseri için şöyle demiştir: “mukaddime’deki tarih felsefesi, nevinin en büyük eseri. şimdiye kadar, hiçbir ülkede, hiçbir çağda, hiçbir insan zekası böyle bir eser ortaya koyamamıştır.”
pek çok farklı disiplinde eser vermiştir. bilinen eserleri şunlardır: kitâbu'l-iber (tarih, felsefe, sosyoloji, siyaset), mukaddime (sosyoloji), lubâb'ul-muhassal (ilahiyat), şifâu's-sâil li-tehzîbi'l-mesâil (tasavvuf), et-târif bi ibn haldun (otobiyografi), kitab el-mantık (mantık), kitab el-hisab (matematik).
en bilinene eseri olan mukaddime, 1375 yılında bugünkü ispanya topraklarında kurulu olan endülüs emevî devleti zamanında yazılmıştır. kitâbu’l iber (ibretler kitabı)’in ilk cildini oluşturmaktadır. bu eserin önsöz ve girişini oluşturduğu için eserin ismi mukaddime’dir. bu eserde, ilk defa sosyoloji ve tarih felsefesi üzerinde durulmuştur. eser, pek çok konuda yenilik getirmiştir. toplumu inceleyen ilk eserdir. toplum, kategorizelendirilerek tek tek incelenmiştir. her toplum tabakasının oluşum nedenleri üzerinde durulmuştur.
eser; sosyoloji, tarih, siyaset gibi farklı alanlarda yazarın görüşlerini içermektedir. eserin, yazarın hayatta olduğu dönemde 4 farklı el yazması vardır. ölümünden sonra da 2 el yazmasının daha yazıldığı bilinmektedir. bunun dışında farklı el yazmaları vardır. ancak en önemli el yazmaları türkiye’dedir.
toplumları şöyle tanımlamaktadır: insan topluluklarına bakıldığında bunların birbirlerinden farklı oldukları görülür. bunun sebebi, geçinme şekillerinin ve tarzlarının birbirinden farklı olmasıdır. bunun dışında toplulukların yerleştikleri coğrafî yer, iklim, iktisadî şartlar, üretim şekli ve ilişkiler de bu farklılıkları doğuran etkenlerdir.
toplumları 3 sınıfa ayırmıştır. bunlar; hadarî (yerleşik) toplumlar, bedevî (göçebe) toplumlar ve yerleşik olduğu halde göçebe toplum yapısını tamamen terk edememiş toplumlardır. eserde, 3. gruba kısaca değinmekte, ilk 2 grup ile ilgili ise detaylı bilgiler vermektedir.
