ilginç bir deney olmak ile birlikte "bağlamsız" bir deneydir. Faşizm hakkında fikir sahibi olmak için illa pozitivist bir kafa ile operasyonel bir tanıma indirgeyici bir deneye gerek yoktur. Bu kadar şişirilmesinin nedeni kontrollü koşullarda uygulanan bir "deney" olmasıdır. Psikolojinin bilim olma sevdasına mı? Yoksa bu alanda yapılmış ve ölçülebilir veriler içeren bir deney olmasından mı hareketle şişirildiğini anlamak çok zor olmasa gerek.
Bu deneyden çok fazla dikkati hak eden, Reich ve Fromm gibi psikolog/psikiyatr/düşünürlerin yazdıklarını bilmeyen psikoloji öğrencilerinin Milgram deneyi gibi faşizm hakkında çok da bişey söylemeyen deneyleri papağan gibi tekrarlamalarıdır. Faşizmin kaynağının ne olduğu, küçük burjuvanın psikolojisi, Alman'ların ikinci Friedrick'den gelen büyük lider takıntısı, ekonomik koşullar (1929 ekonomik bunalımı) gibi olayların insanların psikolojisi ve davranışlarına nasıl etki ettiğinin analiz edilmesi gerekirken çok bir şey söylemeyen bir deneyin sürekli pişirilip pişirilip gözümüzün önüne getirilmesi akademik psikolojinin tipik takıntılarındandır.
ilk evvela, milgram deneyinin bir bağlamı yoktur. Hangi koşullarda, hangi yer ve zamanda bu deneyin uygulandığı bu deneyin sonuçlarına etki edebilir. Böyle koşulları da sağlamanı olanaksız olduğu, keza faşizmi geri getirip-insanlara deney yapamazsınız-vakidir.
Bununla birlikte, faşizm zamanındaki devletin yüklediği görev/sorumluluk ve bunu yapmamanın getirdiği yükümlülükler sürekli başında önemli bir şey yaptığı izlenimi veren beyaz önlüklü bir bilim adamına indirgenemez. Faşizmde yapmadığınızda sürgüne ve belki de hayatınıza mal olacak bir durum bir bilim adamı görünümlü birinin ısrarı ile eş tutlamaz.
üçüncüsü deney etik değildir. Katılımcılar üzerinde yaptığı etkiler belki o insanlara depresyona sokabilir daha ileri düzeyde intihar bile etmemelerine ya da yaşam boyu üzerinde bırakacakları olumsuz bir etkiye maruz kalmalarına neden olabilir.
Özetle faşizm ile ilgili çok bir şey söylemez. Bu deney yerine Arendt, Fromm, Reich okuyun daha çok fikir verecektir.
