Kurgu, gerçekçilik, psikolojik çözümleme gibi kıstaslarla değerlendirildiğinde ilk gerçek Türk romanını yazan kişidir.* Halit Ziya, Tanzimat'ın verili gerçekliğini kırar; roman kahramanları arasındaki Doğu - Batı, iyi - kötü, gelenekçi - modern karşıtlıklarını da ortadan kaldırarak romanı gerçekçiliğe yaklaştırır. iç çelişkileri ile kahramanları baş başa bırakır. Mai Ve Siyah'ta Ahmet Cemil'in mutluluğu yakalayamadığını hatırlamak gerekir.
Bu gerçekçi tavır "Aşk-ı Memnu"da da devam eder. Adnan Bey'in evliliği, yasak aşkın da karıştığı psikolojik bir buhrana dönüşür. Halit Ziya'nın Servet-i Fünun yazarı oluşunun da bu başarıda belirli oranda etkisi olabilir. Abdülhamit'in siyasal baskısının edebi çevrelere yansıması, toplumsal bir içeriğe izin vermemiş; hayalperestliğe varan bir edebiyatçı kuşağı yetişmesine neden olmuştur. Bu ortamda insanın içsel gerçekliğine eğilir yazarlar. Ders vermeyi, Ahmet Mithat tarzı öğretmenliği terk edip iç dünyalarından karakterler yaratırlar. Mehmet Rauf'un adını da burada anmakta yarar var. Halit Ziya'nın izinden gitmiş, ilk psikolojik romanı da kaleme alan kişi olmuştur.
Dikkat edilmesi gereken bir diğer etmen de Halit Ziya -ve Mehmet Rauf- ile birlikte edebiyatta muhafazakar modernliğin de sonunun gelişidir. Basit töresel, toplumsal eleştirinin yerini ahlak ölçülerini aşan bir anlayış alır. Yasak aşk hoş karşılanır. Edebiyatın sınırsızlığı başlamıştır. Yazar özgürdür artık. Cumhuriyet devri Türk romanı ve çağdaş Türk edebiyatı Halit Ziya'ya çok şey borçludur.
