tanzimat, en ölmcül yenilgidir islam tarihinde. zira bu yenilgi fikren gerçekleşmiş bir yenilgidir. islam dünyası daha önce de gayri islami kültürlerle bir takım yanlış alış verişlerde bulunmuştur. mesela hicri ikinci yüzyılda bazı islam alimlerinin yunan felsefesinden etkilenip, onların kaza-kader, akıl-irade gibi kilit mevzulardaki anlayışlarını alıp islam'a yamamaya çalışmışlardır. ve bu durum o sıralar çok ciddi bir tartışma ve münakaşa ortamı oluşturmuş, birçok itikad mezhebi (mutezile, cebriyye)türemiştir.
ama hiçbiri avrupa'ya karşı yaşanılan bu yenilgi gibi yakıcı ve yıkıcı olmamamıştır. zira hayatı tanzim etmede islam'ı esas alan bir anlayış yerini batılı değerleri esas alan bir anlayışa bırakmıştır. tabi bu duruma bir kereden de gelinmemiştir. savaş meydanlarında zaferler kazanan ve fetih yoluyla islam'ı yayan osmanlı aynı başarıyı fikri noktada gösterememiştir. batı rönesans ve reforma hamleleriyle yeni bir hayat tarzı inşa ederken, osmanlı avrupa'nın bu yükselişine karşı islami bir savunma sistemi kuramamıştır. mesela avrupa'da yükselen bir değer olan ulusçuluk kavramına karşılık, ümmetçilik anlayışını ciddi anlamda ortaya koyamamış, isma'ı çağın idrakine sunamamıştır. bu zafiyetin en önemli sebebleri ise ictihad kapısının kapalı olduğunu kabul etmesi ve arapça'yı yaygınlaştıramamasıdır. neden arapça? acaba ortada bir arapçılık mevzusu mu var? hayır! çünkü islam'ın temel kaynakları olan kur'an ve sünnet arapça'dır. ümmet arapça'yı ne kadar iyi bilirse islam'ı da o kadar iyi ve geniş kitleler şeklinde anlayacaktır. ve hayatı anlamada islam'ı daha kolay ve sahih bir şekilde kullanmış olacaktır.
ictihad meselesi ise yeni çıkan sorunlara karşı islam'ın çözümünü ortaya koymak için gereklidir. çağımızdan bir örenek verecek olursak. borsa, islam'ın ilk yıllarında olmayan bir şey. ve bu konuda ne kur'an'da ne de sünnette açık bir nass yok! doğal olarak bu konuda islam'ın hükmünün bilinmesi için ictihada ihtiyaç vardır. ancak böyle islam, corunlarımıza cevap verebilcektir.
işte osmanlı bu fakülteleri işletemediğinden yavaş yavaş yenilmiştir. tanzimat ise bu yenilginin en belirgin hamlesidir.
