Osmanlı dönemi istanbulunda toplumsal hayatın önemli bir parçası olan kabadayıları, belki de en detaylı olarak anlatan ünlü gazeteci Refi Cevat Ulunaydır. Eski istanbul Kabadayıları: Sayılı Fırtınalar isimli kitabında, çok yakından tanıdığı kabadayı camiasını detaylı biçimde anlatan Ulunay, ilk olarak 1955 yılında yayımlanan kitabına Eski istanbulun kabadayılığı bir nevi şehir şövalyeliğidir diyerek başlar ve şöyle devam eder:
Bazı eli kalem tutanlar, o muhiti, o şahısları yakından uzaktan tanıyorlarmış gibi, bu mevzu üzerine çalakalem, hatıralar, romanlar, hikâyeler düzdüler, uydurdular. Bunlar, okuyanlarda bir alaka uyandırmadı; çünkü yalandı, yanlıştı. Yalnız yazanları az çok tatmin etti. istanbul kabadayılığı başlı başına bir âlemdir. Bu âlemin büyük vakalarını, tanınmış şahsiyetlerini kulaktan dolma malumatla anlatmaya imkân yoktur; o muhit içinde bulunmak, yaşamak lazımdır.
Ulunay, Osmanlı kabadayılarını yakından tanır, onları birebir tanımış, aynı yerlerde gürültülü bir mâzi yaşamıştır. Türkçe romanının ünlü isimleri Refik Halid Karay ve Yakup Kadri Karaosmanoğluyla batakhanelerde sıklıkla dolaşır Ulunay. Hatta bir batakhanede, kumar masası misafirliği yaparken işlenmiş cinayete de tanık olurlar; Ulunay, bunu kitabında etraflıca yazar.
Madara olmayalım
Ulunaya göre, istanbul şövalyeliğinin kendine göre kanunları ve raconları vardır ve bu kanunlara uymak kabadayılığın en önde gelen gereğidir: Bu adamlar kendi terbiyelerine göre, âdetleri ve ülfetleri ile koydukları kaidelere riayete mecburdurlar. Zayıfı, bilhassa ırz ehlini himaye ederler, çizdikleri yoldan ayırmamaya dikkat ederler. Çünkü muhitlerinin onlara verdiği bazı hakları ayak altına alırlarsa şöhretlerini kaybedeceklerinden korkarlar. Zira, kabadayıların en çok korktukları şey, madara olmaktır. Madara olmak, nâmını yitirmek, racon kesmek payesini kaybetmek demektir, yani kabadayı için bir anlamda ölümdür. Bu anlamda, kendilerine külhanbey denilmesinden ödleri kopar. Zira külhanbeyleri, geceleri hamam külhanında yatan, yersiz yurtsuz kimse; serseri, başıboş gezen ve argo konuşmaları ile kabadayılık taslayan kimse olarak anılır. Külhanbeyi olarak anılmak, bir kabadayı için statü düşüklüğüdür. Hatta Ulunaya göre, Kabadayılar birbirlerini küçültmek isterlerse külhanbeyi derlerdi. Yine de birbirlerine hürmet ederler, bu hürmete layık olmaya dikkat ederler.
Ulunay, kabadayıları Onlar beydir, efendidir, ağadır diye anlatırken, Hulki Aktunç, kabadayıları, Şehir eşkiyasıdır bunlar. Otorite zaafından, hukuk sistemindeki boşluklardan yararlanırlar. O dönemde Osmanlı otoritesi, Celali isyanları nedeniyle zaafa düşmüştü. Kabadayılar da şehir celalileri olarak ortaya çıktı. Sonra da etraflarında birtakım efsaneler oluşturdular diye anar.
Sanat ehli olanlar
Ulunay, kabadayılar için çoğu cahildir derken, yine de sanat ehli olduklarını ve içlerinden bazılarının kaleme devam ettiğini ekler. Hiçbiri meslek tutma iddiasında değildir. Kendilerine verilen vazifeyi saat gibi yaparlar, bunun haricine de pek çıkmazlar, çünkü fazlasını öğrenmeye pek vakit bulamamışlardır. Dostlarıyla bulundukları mecliste sabaha kadar içerler, fakat sululuk yapmazlar, kendilerini kaybetmezler. Gülerler, oynarlar, sohbetlerine doyum olmaz. Devamlı münasebette bulundukları kadınlar, arkadaşları için namahremdir, ona kötü niyetle bakmaya gelmez. Ulunay, kabadayıların güzel kadına bayıldıklarını, kazandıklarını kazanacaklarını yedirmekten sonsuz zevk duyduklarını anlatırken, aşkları hakkında şunları yazar: Severler, aşklarında şakaları yoktur. Sevdiklerine yan gözle bakanları evvela ikaz, sonra ihtar, ondan sonra tedib, sonra da tepelerler. Aralarında bir kadın meselesi olur, bunu da racon kesmekle halledemezlerse o zaman koltuk altındaki saldırmalar kınlarından çıkar.
Racon meselesi
Racon, anlaşmazlık hallerinde devreye girer. Aslı italyancadaki ragione (bölge) kelimesinden gelen raconla, Osmanlı 16. yüzyılda tanışmıştır; fakat Hulki Aktunça göre, raconu, Fransızlar, ispanyollar ve Araplar da bilirler. Racon, istanbul çapkınlarının aralarında halledemedikleri meseleleri, bir hakem vasıtasıyla karara bağlamalarıdır. Herhangi bir meselede iki taraf da hak iddia ederse, bunu hakem heyetine izah ederler, o da etraflıca dinleyip hükmünü verir, bu hükme hepsi itaatle mükelleftir. Racon kesenlerin bitaraf, kabadayılık hayatında falsosuz, olgun ve tecrübe sahibi olmaları şarttır. Şayet iki taraf da kesilen racona ehemmiyet vermezlerse, meseleyi aralarında dövüşerek hallederler. Fakat bir taraf kabul eder, diğer taraf kabul etmezse kabadayılık âlemi, kabul etmeyeni bir nevi aforozla aralarından çıkarırlardı, artık onun sözüne itimat edilmez ve böylece kendine başka bir muhit bulmaya mecbur olurlardı.
Filmlerde yelekli, fesli, ceketi omzunda, yumurta topuk ayakkabılı olarak resmedilen kabadayılar, Ulunaya göre, Bazılarının tasavvur ettikleri gibi sıfır kalıp fes, camavari yelek, sakız kuşağı, kıvrık paçası mor kadifeli bol pantolon, yumurta ökçe pabuç, boyun tarafı büzmeli siyah mintan giymezler. Herkes gibi giyinirler, hatta iyi terzilerden giyinirler, fakat ekseriya pardösüsüz gezmezler. Çünkü koltuk altında saldırma taşırlar. Bunu da bir çalım vesilesi yapmazlar.
Sportif adamlardır. Müsabaka hevesi, o zaman tulumbacılıkla tatmin edildiği için, oturdukları mahallenin çoğunlukla tulumba teşkilatını idare ederler. Şöyle anlatır Ulunay: Kule işaret çeker, yangın topu patlar, köşklü narayı atarsa, dükkânlarında iseler işi gücü, kalemde iseler evrakı bırakınca fırlarlar. Zaten dizlikleri pantolonun altındadır. istanbul tulumbacılığı, şimdiki futbol ne ise odur. Yani bir spordur, hem de cakalı bir spor. Kim olursa olsun, istanbul muhitine girdi mi, kendini bu hevese, bu üstünlük zevkine kaptırmadan olmaz. Tulumbacılık, bir sürat müsabakası hâlini almıştır.
Devir değişince
Ulunayın bu güzellemelerine karşın, kabadayılar, küçük beyler, palavracılar, fiyakacılar, mahalle kabadayıları, meyhane kabadayıları, dil kabadayıları, yumruk kabadayıları, bıçakçılar, hacamatçılar, kalleşler, kıyakçılar, yedibelalar, çamurlar ve dayak hastaları olarak anılırlar ve Ahmet Rasime göre, kadınlara sataşır, mahalle kahvelerinde kavga çıkarır, kendilerine pay vermeyen dükkân sahiplerini, çay veya içki ikram etmeyen kahvecileri, meyhanecileri sopalar, sonra da bu rezaletleri sağda solda anlatarak övünürler. Polisin gözünün içine baka baka, caddenin ortasında çilingir sofrası kuracak kadar pervasızdırlar. Nitekim Ulunayın kitabından ve polis memuru Ömer Ünalın 1972 yılında Gün gazetesinde yayımlanan anılarından derlediğimiz 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başında istanbulda yaşayan Ermeni ve Rum kabadayıların hikâyeleri, Ulunayın yaptığı kabadayı tasviriyle pek bağdaşmıyor.
Yamalı Yorgi
Arnavutköylü balıkçı Miltiyadisin 1892 doğumlu oğlu Yorgi, Ayazmada küçükken babasıyla balığa çıkarak mesleğin inceliklerini öğrenir. 11 yaşında, balık pişirdiği tavanın sandalda devrilmesiyle yüzünün çeşitli yerleri yanar. Bu yüzden lakabı yamalıdır. Polis kayıtlarında da alameti olarak sağ kulağından yanağına doğru yanık izi olduğu yazar. Sabıkalılar arasına girmesine sebep olan olay, 17 yaşındayken tartıştığı bir balıkçıyı Rumelihisarında bıçaklamasıdır. Daha sonra, bu kez Kandillide ağ atma kavgasına bulaşır ve tartıştığı dört kişiyi yaralar. Bu vukuattan sonra, esas geçim kaynağı karmanyolacılık olmuştur, yani şehrin ıssız yerlerinde insanları sıkıştırıp paralarını alır. Bu sırada izmirli Despinaya âşık olur ve birlikte Ayazmada yaşamaya başlarlar. 1921de Bebekte kendisine haraç vermeyen bir faytoncuyu ve Ortaköyde bir kahveciyi öldürmesiyle, şehrin korkulan adamlarından biri olur. Boğazın Rumeli yakasının haracını o topluyordur artık. Osmanlı zaptiyelerinden defalarca kez kaçmayı başarır. Su testisi su yolunda kırılır misali, 1923te Arnavutköyde bir kuytuda ölü bulunur.
Solak Ligor
Konyada kan davasına karışan babası Todoriyle küçük yaşta istanbula gelen Ligor, 1888 yılında doğar. istanbula kaçsa da kan davasından kurtulamayan aileyi takip eden hasımlarla Todori arasında çıkan çatışmada, Ligor sağ kolundan yaralanır ve sakat kalır. Fenerde oturan Todori Efendi, muhitinde ünlü bir terzidir. Fakat oğlu Ligor, sağ elindeki sakatlık yüzünden bu mesleği yürütemeyecektir artık. Ligor da kendisini sokaklarda bulur. Ömer Ünalın korkunç denecek süratle bıçak kullanırdı dediği Ligor, bu özelliği nedeniyle âlemde solak lakabıyla nam yapar. 1908de Balatta bir Yahudi tüccarı vurarak ilk vukuatına imza atar. Bu dönemde babasını kaybeden Ligor için kabadayılık yolunda bir engel kalmamıştır artık. şöhreti önce Unkapanında yayılır. Oradan Eyüpe kadar olan mıntıkanın dört yıl boyunca sözü geçen tek kabadayısı olur. Bir süre sonra kalpazanlık işine bulaşır ve sonunu da bu iş getirir. 1921de piyasaya sürdüğü sahte ingiliz paraları yüzünden yakalanır ve hapse atılır. Hapisten çıkıp çıkmadığını kimse bilmez.
Kesik Nikola
1884 yılında istanbulda doğan Nikolanın çocukluğu, Zindankapıda babası Yorgo Efendinin yaptığı közlemeleri satmakla geçer. Babası, Nikola küçük yaştayken ölünce, bir süre daha işi devam ettirmesine rağmen, ne hamur tutmasını, ne de yağda közleme yapmasını beceremediğinden işi tutturamaz. Bir müddet de hamallığı dener. Fakat gözü kolay para kazanma yollarındadır. Genç ve kuvvetlidir. Haraç almaya ilk kez babasının dostu Tatyos Efendiden başlar. Bir süre sonra yaşlı adam direnince, Nikola ilk vukuatına imza atar. Babasının en iyi arkadaşını jiletle yaralar. Artık başka bir yola girmiştir. Jilet atmakta ustalaşır, bileği de kuvvetlidir. Kısa süre de Zindankapının hamallarını haraca kesmeye başlar. Artık Unkapanının dayısıdır. Sabahtan akşama Mihalin Kahvesinde oturup ayağına getirilen haraçların keyfini sürer. Haracını vermek istemeyen dört kişiyi yaralar, Rıza isminde bir hamalı da öldürür. Bir kavgasında yüzünden yaralanır ve bu yara sol yanağından gözüne kadar bir bıçak izi bırakır. Bundan sonra adı Kesik Nikoladır. Polis peşine takıldığında da sevgilisi Olganın Kasımpaşa Zibadaki evinde saklanır. Nikola, işlerini büyütmekte kararlıdır. Bazı kumarhaneler ve randevu evlerini kendisine bağlar. Beyoğlunda nâmı yürüyordur artık. Fakat ismi, 1922de istanbulda adını yeni duyurmaya başlayan Laz Hüseyin tarafından Şık Manolun kumarhanesinde öldürülmesiyle, istanbul sokaklarından silinir.
Odesalı Kosti
1885te Yunanistanda doğan Kostinin, neden Odesalı olarak anıldığı bilinmez. ilk işi, 3 Aralık 1919 yılında, şimdiki adı istiklal Caddesi olan Cadde-i Kebirde 80 numaralı dükkânın içine girip kasasını kırdıktan sonra, üç bin drahmiyi çalmak olur. Sağ kolunun iç tarafında eli kamalı bir kız ile sol kolunda iki çiçek ortasında bir haç ve M harfi olan (Sevgilisi Marinin isminin baş harfi) dövmeleriyle bilinir. Alman Lokantasında çıkardığı olaylar meşhurdur. Fakat hiç suçüstü yakalanmaz. Polisler, dükkândan içeri girdiğim zaman Kostiyi sevgilisi Mariyle rahatça otururken bulurlar. Yerde ise birkaç kişi yaralı vaziyette yatıyordur daima. Kosti, ingiliz polisleri tarafından kollanır. Beyoğlunda bir terör havası estirir. Tünelin çıkışından Taksime kadar bütün mıntıkanın hâkimidir. Birçok suça bulaşır, itiraz edeni öldürmekten çekinmez. Ziba Yokuşunda bir Ermeni tüccarı öldürmesine rağmen, ingiliz polisleri tarafından kurtarılır. Dokunulmazlığına olan güveninden ötürü, Hamidiyede kendisini tutuklamaya çalışan bir zaptiye çavuşunu bile bıçaklar. 9 Temmuz 1921de Çeşme Meydanındaki Yakup Efendi Birahanesinin önünde, sonradan nâmı büyüyecek olan bir tıfıl olan Laz Hüseyin tarafından dört bıçak darbesiyle öldürülür.
Şık Manol
Tokatlı Milaçonun 1890 doğumlu oğlu Manolu diğer kabadayılardan ayıran özelliği, her daim çok sık giyinmesidir. Sırtından eksik etmediği kadife yakalı paltosu, başındaki fötr şapkası ve boynundan hiç eksik etmediği kravatı ile bir kabadayıdan ziyade kalem efendisine benzeyen Manol, bu yüzden şık lakabıyla anılır. Ömer Ünalın Yüreği ve bileği ile tipi böylesine birbirine zıt ne insan gördüm, ne de bir kabadayı tanıdım diye tarif ettiği Manolun istanbuldaki kabadayılığı pek uzun sürmez. Tokatta büyük bir çiftliği olan babası, onu okumak için istanbula yollasa da, Manolun okumaya pek niyeti yoktur. Yeşilköyde kendine bir ev tutan ve bir süre sonra Galatada kumarhaneye işletmeye başlayan Manol, haraç işlerine hiç bulaşmaz. istanbulda kısa süreli hüküm süren bu kabadayıyı Ünal şöyle anlatıyor: Manol, kabadayılığı süresince hiç adam öldürmemiş, hatta ne bıçak, ne tabanca, ne de başka bir alet kullanmıştır. Onun en büyük silahı, kısacık boyuna rağmen, son derece çevik bir şekilde zıplayıp hasmına vurduğu kafası ve yumruğu idi. En kızdığı şey de haksızlıktı. Bir gün Kuledibinde kavga edince, o zaman görevli olduğum Asmalımescit Karakolundan olay yerine geldim. Şık Manol, etrafını saran 6 kişi ile kıyasıya dövüşüyordu. Bu altı kişinin üçü ellerinde falçata bulunduruyordu. Fakat maymun gibi çevik olan Şık Manolu bir biçime getirip haklayamıyorlardı. Ne yalan söyleyeyim, o kavgayı, daha doğrusu Şık Manolu seyretmek için işe birkaç dakika müdahale edemedim. Zaptiye geldi sesleri üzerine, çil yavrusu gibi dağılanlar altı kişi oldu. Şık Manol ise telaşsız, yerdeki fötr şapkasını alıp kafasına geçirdikten sonra kavganın sebebi anlaşıldı. Manolun kapıştığı 6 kişilik grup, Kasımpaşadan gelip onun oturduğu kahve sahibinden haraç istemiş, buna dayanamayan Manol da kafası ile bileğini konuşturmuştu.
