karmaşa ve kaos ortamı. bilimsel edebi gelişmeler sınırlı. dinin bu kadar garip, yeniliğe ihtiyaç duyan, zalim bir hale gelmesinde yine avrupalının kendisi başrol oynuyor: tam bir rüya alemi içinde oldukları için ya da her sakallıyı dedeleri zannettikleri için. yalnız her kötü şeyin iyi bir sonuç çıkarması gibi ortaçağ da avrupa aydınlanmasına zemin hazırlamıştır.
