diyanet işleri başkanlığına yönelen en büyük eleştiri: devletin dini işleyişi kontrol eden bir mekanizmayı "memuru" yapmasıdır. yani devletin din üzerindeki organik kontrolüdür.
lakin bu eleştiri yapanların, büyük özlemle andıkları osmanlı uygulamalarında da işleyişin bu yönde olduğundan habersiz olmaları manidardır.
peki bu işleyiş osmanlı'ya nerden gelmiştir? bizans'tan. yani "büyük düşman" bizans gavurunun bize bıraktığı en büyük miras budur. çünkü bizans imparatoru, roma imparatoru dışında bir papalık kabul etmemektedir. bunun yerine konan patriklik imparatorun memurudur. bunun işleyişi osmanlı'da da şeyhül islamlık memuriyeti ile yansıma göstermiştir. şimdi bazılarının "ama osmanlı'da şeriat hukuku vardı" dediklerini duyar gibi olmaktayım. şeriat osmanlı'da asla örfi hukuk kadar etkili olamamıştır. yalnızca boşanma ve miras gibi konularda şeriat hukukundan söz edilir. yani söz konusu olan "devletin bekası" ise her zaman örfi hukuk etkili olmuştur.
yani, devletin dini konrtol etmesi cumhuriyet dönemi ile doğmamıştır. bu noktada padişah'ın halifeliği konusu akıllara takılabilir. lakin görüleceği gibi "halife'nin padişahlığı" değil de "padişah'ın halifeliğinden" bahsetmekteyiz. yani devletin elindeki dini güç, dinin elindeki değil.
son olarak tüm bu bilgiler ışığında osmanlı'nın teokratik olmadığı rahatça görülebilir.
