8. yüzyılda, 732-735 yılları arası, dikilmiş, türk tarihinin ilk yazılı belgesi olarak bilinir. ancak ilk yazılı belgemiz çoyren'dir (687-692). bu da neden böyle yanlış öğretilir anlamıyorum.
*çoyren, altı satırlık bir metin olmakla beraber dönemin kağanına yazılmış bir mektup niteliğindedir. köl tigin ve bilge kağan yazıtlarını yarnitsev, tonyukuk yazıtlarını klamentz bulmuştur. bu yazıtların üç tarafı göktürkçe bir tarafı çincedir. köktürkçe sağdan sola ve aşağıdan yukarıya yazılır, bu da önemli bir ayrıntıdır. yani yazıtları kafamızı sağa yatırarak aşağıdan yukarıya doğru sağdan sola okumamız gerek. bu yazıtların en üstünde ve ortada türk devletlerinin simgesi haline gelen dağ keçisi sembolü vardır. iki yanda ise çocuk emziren kurt motifleri bulunur. kimilerine göre bunlar ejderhadır. bilge kağan ve köl tigin tuğrul ve çağrı beyler gibi eşi benzeri görülmemiş kardeşlerdir. köl tigin orduların komutanı olarak görev yaparken bilge kağan devleti başarılı bir şekilde idare etmiştir. köl tigin yazıtını bilge kağan çok sevdiği kardeşinin ölümü üzerine diktirmiştir, bilge kağan yazıtını diktiren ise oğlu tengri kağandır. vezir tonyukuk ise bu anıtlarda kendisinden ve yaptığı işlerden hiç bahsedilmemesi üzerine kendi adına iki adet anıt diktirmiştir.köktürk alfabesi tamamen türklerin düşünce sisteminden çıkmıştır, öyle ki bugün gördüğünüz ok şekli köktürkçede 'ok' veya 'ko' hecelerini karşılamaktaydı. aynı şekilde oku attığınız yay şekli de 'yay' ve 'ay' hecesini. imla kaidelerine değinecek olursak orhun türkçesinde ilk hecede 'a' ve 'e' ünlüleri yazılmazdı. kelimeler arasında kullanılan iki nokta ise türklerin kullandığı ilk noktalama işaretleriydi. kelimelerde vokal ahengi(ünlü uyumu) bozulmuyor ise takip eden ünlüler yazılmazdı ancak son hecedeki ünlü daima gösterilirdi. örneğin araba yazarken ilk hecedeki 'a' yazılmaz, sonrasında vokal ahengi de bozulmadığı için sonraki 'a' yine yazılmazdı fakat tabi ki son hecedeki 'a' elbet gösterilirdi. yani köktürkçe işaretlerle 'rba' yazılır 'araba' okunurdu. bu yüzden bugün köktürkçe okuması çok zordur.
not: araba kelimesi ise tamamen türkçedir. türkçede or, tor, çor sözleri tek bir noktada birleşerek yüksek anlamını karşılamaktadır. türkler de zamanında obalarını(çadırlarını) tekerlekler üzerine yerleştirerek göç işini kolaylaştırmış, bu obalar yerden yüksek olduğu için bunlara 'or oba' denmiş ve bu iki kelime zamanla fonetik değişikliklere uğrayarak bugün 'araba' şeklini almıştır. *o yüzden otomobil yerine araba demeyi tercih ederim.
neyse, dilimize laf eden, ingilizceyi ağırlıklı olarak kullanan, popüler olmaya çalışıp ingiliz dilini üstün tutan kişilere verilebilecek en iyi cevap bu anıtlardır bence. öyle ki bu anıtlar dikildiğinde ortada ingilizce, almanca ve fransızca gibi diller yoktu. ingiliz-alman-fransız dil ayrımı 846 yılında gerçekleşmiştir. yani bu diller öncesinde bir bütündü. bakın bu diller ortaya çıkmadan önce bizim mükemmel edebi nitelikte anıtlarımız dikilmiş ve köktürkçe yazılan bu anıtlarda ayet gibi sözler de bulunmakta.
örneğin: 'üze kök tengri asra yagız yer kılıntukda ekin ara kisioglı törümis.' diyor ki 'üstte mavi gök, altta kara yer yaratıldığında ikisinin arasında insanoğlu türemiş.' bir başkası 'öd tengri yasar kisioglı koop ölgeli törümis' diyor ki 'zamanı tanrı yaşar(yapar) insanoğlu hep ölümlü(ölmek için) yaratılmış. birinde de kağanımız bilge kağan diyor ki 'törük bodun üçün küntüz olurmadım keçe udımadım' 'türk milleti için gündüz oturmadım, gece uyumadım'
bu anıtlarla ilgili yazılacak yazılar bitmez, sizlere tavsiyem köktürkçe işaretlerini öğrenmeniz ve bu metinleri okumanızdır.
