yapısı, lehçeleri, grameri, eserleri ve geçmişi hakkında bi kum tanesi kadar bilgisi olmadan; sırf bazı sorunları yok sayarak onlardan kurtulma çabasını kendilerine hayat felefesi yapmış olan insanların "kürtçe diye bir dil yoktur, Osmanlının çöküş sürecinde batlı devletlerin uydurduğu bir dildir bu" diyerek günümüzde üstünü örtüp kapatmaya çalıştıkları farsça ve türkçeye bağlı olmayan vede kökeni çok eskiye dayanan, başlı başına ayrı bir dil dir.
Kürtçe;
Kürtçe, Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-irani kolunun kuzey-batı irani grubuna ait bir dil ya da diller topluluğuna verilen genel isimdir. Kürtçe, dünyada tahminen 20 milyon insan tarafından konuşulmaktadır. Yazılı kültürde yeterince kullanılmamış olması dili geri bırakmıştır. Lehçeleri arasındaki farklar bazen iki ayrı dil arasındaki farka yaklaşabilmektedir.
Coğrafi dağılımı
Kürtçe konuşulan yerlerKürtçe, günümüzde Türkiye, iran, Irak, Suriye, Ermenistan , Gürcistan, Türkmenistan, Lübnan topraklarında ve diğer bazı ülkelerde yaşayan Kürtler tarafından konuşulmaktadır. Türkiye'deki Kürt kökenli Türk vatandaşlarından 1965 nüfus sayımın göre, 31.391.421 olan Türkiye nüfusundan, 2.219.502'si ana dili olarak Kürtçe'yi beyan etmiştir. Bu sayı, toplam nüfusun yüzde 7.07'sine tekabül eder. Bu rakama göre bugün 70 milyonluk Türkiye'de Kürtçeyi kullanan yaklaşık 5 milyon kişi vardır.
Kürt dili Lehçeleri
Kürtlerin konuştukları lehçeler/diller söyle sıralanabilir: Kurmanci, Sorani, Gorani ve Kelhuri. Kürtçede birden fazla lehçe bulunmakla birlikte, günümüzde en çok 2 ana lehçe (Kurmanci ve Sorani) kullanılmaktadır.
Coğrafi dağılımı
Kürtçe konuşulan yerlerKürtçe, günümüzde Türkiye, iran, Irak, Suriye, Ermenistan , Gürcistan, Türkmenistan, Lübnan topraklarında ve diğer bazı ülkelerde yaşayan Kürtler tarafından konuşulmaktadır. Türkiye'deki Kürt kökenli Türk vatandaşlarından 1965 nüfus sayımın göre, 31.391.421 olan Türkiye nüfusundan, 2.219.502'si ana dili olarak Kürtçe'yi beyan etmiştir. Bu sayı, toplam nüfusun yüzde 7.07'sine tekabül eder. Bu rakama göre bugün 70 milyonluk Türkiye'de Kürtçeyi kullanan yaklaşık 5 milyon kişi vardır.
Kürtçe Lehçeler
Kürtlerin konuştukları lehçeler/diller söyle sıralanabilir: Kurmanci, Sorani, Gorani ve Kelhuri. Kürtçede birden fazla lehçe bulunmakla birlikte, günümüzde en çok 2 ana lehçe (Kurmanci ve Sorani) kullanılmaktadır.
Kurmanci, Sorani. Zazaca, Farsça, Almanca, ingilizce ve Türkçe Arasında Bir Karşılaştırma [değiştir]
Kurmanci Sorani Zazaca Farsça Almanca ingilizce Türkçe
Gir/Mezin Gewre/Mezin Gird / pil Bozorg Groß Great Büyük
Erd Herd Hard Zamin Erde Earth Dünya
Hêk Hêlke Heq Tokhm Ei Egg Yumurta
Bilind Bilind/Berz Berz Beland Hoch High Yüksek
Masî Masî Mase Mahi Fisch Fish Balık
Roj/Hetav Roj/Hetaw/Xor Roz Xorshid Sonne Sun Güneş
Av Aw Awe Ab Wasser Water Su
Bîhar Behar Wisar Bahar Frühling Spring Bahar
Tarî Tarîk Tarî Tarik Dunkel Dark Kara
Dev Dem Fek Dahan Mund Mouth Ağız
Şev Şew Şewe Şeb Nacht Night Gece
Ziman Ziman/Ziwan Ziwan Zaban Sprache Language Dil
Kürtçe Alfabeler
Özgün bir sayma sayıları sistemi olmayan Kürtçede ilk olarak hangi alfabenin kullanıldığı bilinmemekle birlikte tarihde birçok değişik alfabe kullandıkları bilinmektedir. Bunlar:
1) Masi Sorati alfabesi: Arap tarihçi ibn Vehşiye, 855 yıllarında bitirdiği kitabında Kürtlerin Maso Sorati alfabesini kullandıklarını ve bu alfabeyle yazılmış üç kitabı gördüğünü söyler. Bu alfabenin 36 harften oluştuğunu ve Kürtlerce bu alfabeye altı harf daha eklendiğini söyler.
2) Yezidi Kürtlerinin kullandıkları alfabe: Bu alfabe yüzyıllarca Kürtler tarafından kullanılmıştır. 31 harften oluşan ve sağdan sola doğru yazılan bu alfabeye Gizemli alfabe ya da Hurujul sır da denmiştir. Yezidilerin kutsal dini kitabı Mushefa Reş ile Cîlwe bu alfabeyle yazılmıştır.
3) Arap harflerinden oluşan Kürtçe alfabesi
4) Latin-Kürtçe Alfabesi
Latin harflerini temel alan Kürtçe alfabe 31 harften oluşur.
A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ç T U Û V W X Y Z
a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z
Bu alfabece karşılanan 31 sesten 8'i ünlü, 23'ü de ünsüzdür. Ünlüler a, e, ê, i, î, o, u, û'dir.
Dilbilim Kuralları (Gramer)
Gramer kuralları büyük oranda Farsça ve Arapça olan Kürtçe'de sondan eklemeli diller grubuna girer. Örnek:
Mal = Ev
Mala te = Senin evin
Arapça'dan geçen bir dilbilim kuralı olarak Kürtçe'de sözcükler eril, dişi ve nötr olup ön, iç ve ard eklerle türerler. Bir kişi Farsça veya Türkçe'de arkadaşım dediği zaman; dişi veya eril olduğu belli değildir, fakat cinsiyeti belirten bu özellik Kuzey-Kürtçesinde mevcuttur. Kurmanci lehçesinde varlık adları eril ve dişil olarak bulunur, fakat Sorani ve Güney Kürtçesi'nde bu kalkmıştır, Sorani'nin Mukri lehçesinde izleri bulunmaktadır. Örnek:
Hevala min = Arkadaşım (dişil) Bir Bayanı kastettiği anlaşılıyor.
Hevalé min = Arkadaşım (eril) Bir Bayı kastettiği anlaşılıyor.
Sözvarlığı [değiştir]
Kürtçede hayvanın yaşına göre farklı adlar verilebilir:
Erkek kuzuların isimleri Kürtçe'de 4 yaşına kadar 4 kez değişiyor. Bu özellik Türkçede de vardır: Birinci yıl berx, ikinci yıl kavir, üçüncü yıl hogeç, dördüncü yıl maz olur. Koç ismi Maz ve Mazman şeklinde değişir. Türkçede : 1.yıl kuzu, 2. yıl toklu, 3.yıl şişek, 4.yıl öveç ve sonrasında koç tur. Araplarda deve yavrusunun 7 değişik isimle adlandırılması ve Eskimolarda yirminin üzerinde kar yağışı şekli isimlendirilmesi gibi...
Bazı dillerde sürü (çoğul anlamda) herhangi bir ismin önünde kullanılabilirken Kürtçe her cümleye değişik kelimeler kullanılıyor.
Bir sürü kuş uçtu, bir sürü koyun otluyor, bir sürü kurt gördüm, bir sürü at geçti, bir sürü adam geçti. Kürtçe'de bunların hepsi farklı ifade edilir Refê teyran, keriye pez, garrana dewar, exiriyê hespan, peranî yan jî zurbê guran, qeflê meriyan."
'Min kerî merî dît' ya da 'Min naxire merî dît; denilmez.
Kürtçe'de bir şeye küçüklük anlamı yüklenmek istendiği zaman kelimelerin sonuna; ik eki getirilir.
Örnekler: Sopa Şivik ;Küçük sopa demek. Law Oğul Lawik Küçük oğlan demek. Bu kelime Türkçeye hakaret unsuru olarak geçmiştir.
Kürtçede bir şeye dahalık anlamı yüklenmek istendiği zaman kelimelerin sonuna tir eki getirilir. Örnek: Mezin Büyük Mezintir Daha büyük demek.
Kürtçe Eserler
Kürt edebiyatı, halk edebiyatı ve yazılı edebiyat olarak ikiye ayrılır. Sözlü edebiyat, yani halk edebiyatı, yaklaşık bin yıl öncesine kadar dayanan yazılı edebiyata göre çok daha eskidir. Hemadani Baba Tahir (935-1010), Kürt edebiyatının ilk yazılı örneğini, bin yıl önce iran'da Arap alfabesiyle yazmıştır.
Kürtçe'nin edebi ürünlere sahip diğer bir lehçesi Kurmanci'dir. Kurmanci lehçesinin 15. yüzyılda yazılmış olan bazı edebi eserler günümüze kadar ulaşmıştır. Bu lehçeyle yazan Kürt şairleri arasında ilk akla gelenler Elîyê Herîrî (1425-1495), Feqîyê Teyran (1590-1660), Melayê Cizîrî (1570-1640) ve Ehmedê Xanî (1650-1707)'dir. Ehmedê Xanî'nin Mem û Zîn adlı ünlü eseri birçok kez yayınlandı. Türkçe'ye ilk kez 1930'da çevrilen Mem û Zîn, daha sonra M. Emin Bozarslan tarafından tekrar çevrilmiştir.
Bunlara Kürtçe şiir yazdığı belirtilen Abdussamed Babek (ölüm tarihi: 1019 veya 1020) ile Diyarbakırlı bayan şair Sırrı Hanım (1814-1877) eklenebilir. Kimi yazarlar Osmanlı edebiyatının ünlü isimlerinden Nef'i (1572-1655) ve Nabi (1642-1712)'nin de Kürtçe şiirlerinin bulunduğunu belirtmektedir.
Prof. Qenatê Kurdo'nun belirttiğine göre 1911'de Viyana'da yayınlanan Yezidilerin kutsal kitabı Kitêbê Cilwe, Kürtçenin Güney lehçesiyledir. Ona göre bu kitap 11-12. yüzyıllarda, O. L. Vilçevski'ye göre ise 17. yüzyılda yazılmıştır.
ilk Kürtçe Gazetesi
22 Nisan 1898de Mısır ın başkenti Kahire'de sürgünde yayınlanan Kürdistan adı verilen gazete bütün araştırmacılar tarafından ilk Kürtçe gazete olarak kabul ediliyor. Gazete, 1898-1902 yılları arasında Mikdad Midhat ve Abdurrahman Bedirxan kardeşler tarafından toplam 31 sayı olarak çıktı. Yayın 32 basım sonra 1902'de son buldu. Kürdistan gazetesinin hala 10., 12., 19. sayıları bulunamamıştır. Bütün sayıların istanbul'daki Osmanlı ve Yıldız Sarayı arşivinde bulunma ihtimali çok yüksektir
Hint-Avrupa dil ailesinin sayıları
Hint-Avrupa ailesindeki bütün sayılar aynı kökenden gelmektedir. Kürtçe ve Farsça'nın aynı dil grubunda yer almalarından dolayı sayılarında benzerlik göstermektedir.
Türkçe Kurmanci Zazaca Pehlevice Farsça Sanskritçe Yunanca italyanca ispanyolca Almanca Fransızca ingilizce
bir (1) yek yew / jew êw yak eka ena uno uno eins un one
iki (2) du dı du du dva tio due dos zwei deux two
üç (3) sê hirê si seh tri tria tre tres drei trois three
dört (4) çar çhar çahar çahar catur tesera quattro cuatro vier quatre four
beş (5) pênç ponç penc panj panca pende cinque cinco fünf cinq five
altı (6) şeş şeş şeş şaş sas eksi sei seis sechs six six
yedi (7) heft hewt haft haft sapta epta sette siete sieben sept seven
sekiz (8) heşt heşt haşht haşt asta oxto otto ocho acht huit eight
dokuz (9) neh naw nuh noh neva ennia nove nuevo neun neuf nine
on (10) deh des dah dah daça dheka dieci diez zehn dix ten
