Ermeni çeteciler sonradan Yanık Cami adını alan Ardahan Halil Efendi Camiinde 373 Türkü camiyle birlikte yaktı.
Halil Efendi (Yanık) Camii Ardahan Halil Efendi Mahallesinde, Ardahan Kalesine çok yakındır. Ne zaman ve kim tarafından yaptırıldığı kesinlik kazanamamıştır.
1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşında, ardından Ermeni işgali sırasında harap olmuş ve yapı bütün özelliğini kaybetmiştir. Tarihi kaynaklardan 1915 yılına kadar ayakta olduğu öğrenilen bu cami içerisine çocuk, genç, yaşlı, kadın demeden doldurulan Türkler 3 Ocak 1917 tarihinde Ermeniler tarafından yakılmasından ötürü halk arasında Yanık Cami olarak anılmaktadır Ermeni belgelerine dayanılarak yapılan çalışmalar sonucunda; itilaf Devletleri saflarına katılarak Osmanlı ile savaşta ölen, yurtdışına kaçan, tehcir sırasında çeşitli nedenlerle ölen veya eşkıya tarafından öldürülen Ermeni sayısının yaklaşık 200.000 kişi olduğu söylenebilir. Kimi yabancı yazarlar. Osmanlı ordusunu arkadan vuran ve Rus ordusu saflarında savaşan Ermenilerin sayısını 180 bin olarak vermektedir. Ayrıca kimsenin görmek istemediği bir gerçek daha vardır: O da ölen Türklerin sayısıdır. Justin McCarthy bu konuda şunları belirtmektedir: "Ölü Ermeni sayısı ele alınırken ölü Müslüman sayısını da göz önüne almalıyız. istatistikler çoğunun Türk olduğu 2.5 milyon Müslüman'ın da öldüğünü söylemektedir. Ermenilerin yaşadığı 6 vilayette 1 milyondan fazla Türk ve Müslüman ölmüştür... Sivas ili savaş sınırları içinde değildi. Rus ordusu asla bu kadar içeri girmedi. Fakat Sivas'ta 180 bin Türk ve Müslüman öldü. Aynı şey bütün Anadolu için geçerliydi.
1917de Bolşevik ihtilali üzerine, Rusların Erzurumdan çekilmeleri Ermenileri savaş malzemesi bakımından çok daha güçlü bir hale getirince, onlar iyiden iyiye azıtıp azgınlaşmışlardır. Her yeri ve herkesi iyi bilen yerli Ermeniler, cani kesilmiş, başlarına bir aralık Osmanlı Mebusan Meclisinde Erzurumu temsil etmiş olan Karakin Pastırmacıyan ile yine bölgede yetişmiş olan Antranik gibi cellatların geçmesi, mahalli halk için bir şanssızlık olmuştur. Bir aralık kaçtığı Rusyadan dönüp Tero-Çeho teşkilatının başına geçen Karakin Pastırmacıyan ile Ermenilerin baş komutanı olan Antranik elele vermişler ve Türklerin ölümlerden ölüm seçmelerini ve kitle halinde öldürülmelerini planlayıp tatbik mevkiine koymuşlardır.
Göç edip içlere gidemeyen veya kaçıp kurtulamayan Erzurum köylülerinden pek çoğu Ermeni zulmüne uğramışlar ve sayısız şehit vermişlerdir. Mesela, Çat ilçesinin Babaderesi köyünde Ermeniler, 20 kişinin bir anda canına kıymış, Oyuklu ve Parmaksız köylerinden ellerine geçirdikleri 60 kişiyi bir derede göz kırpmadan öldürmüşlerdir. Oltu ilçesinin Çamlıca köyü halkını, köy deresi karşısına düşen Ambartaş mevkiinde Ruslardan kalma binalara doldurarak yakmışlardır. Pasinlerin Serçeboğazı, Emerkom, Avlar ve diğer köylerinde yakaladıklarını sadist bir zevkle öldürüp parçalamışlardır.
Karayazı ilçesinin Hanik komunda, 70 kişiyi bir ahıra doldurup yakmışlar ve yine bu ilçenin Mescitli köyünde 30 kadar genci kollarından ve ayaklarından halkavari birbirlerine bağlayıp sonra gözleri açık olduğu halde orta yerde yaktıkları ateşin alevleri arasında bağırtarak öldürmüşlerdir. Aynı köyde kollarından ve bacaklarından birbirlerine bağladıkları diğer bir çok kimseleri de acı işkencelerle öldürmüşlerdir.
Tekman ilçesinin Hacıömer köyünde, erkeklerden başka kadınları da kurşuna dizmişlerdir. Tortum, Narman, Olur ve Şenkaya ilçelerimizde dahi ölümlerden ölüm beğendirerek nice canlara kıymış ve öldürdüklerinin cesetlerine bile işkence yapmışlardır. Merkez ilçeye bağlı olanlardan Tekederesi köyünde kadın-erkek 80 kişiyi iki eve doldurup bombalamış ve bir bur kadar Türkü de Tuzcu köyünde camiye doldurarak yakmak suretiyle öldürmüşlerdir.
Prof. Dr. Zeki Başar
Türk Kültürü Dergisi, Sayı: 156, S.321-327, Ankara, Ekim 1975
--spoiler--
hadi şimdi birbirinizi yalayın, hepiniz ermenisiniz.
