Tonyukuk yazıtı, yanyana dikilmiş iki taş üzerinde bulunan 62 satırlık bir metinden oluşmaktadır. Bilge kağan ve köl tigin yazıtları'nın 300 kilometre uzağına dikilmesine karşın ilim aleminde orhun yazıtları'nın içinde kabul edilir. ancak tonyukuk yazıtı diğer yazıtlardan bazı açılardan farklılıklar göstermektedir:
1.) Bilge kağan ve Köl tigin'in tek taş üzerine yazılmasına rağmen tonyukuk 2 taş üzerine yazılmıştır.
2.) Tonyukuk, ağız özellikleri bakımından diğer 2 yazıttan farklıdır. bilge kağan ve köl tigin'deki m'ler (men), tonyukuk'ta b (ben) olmuştur.
3.) Muhteva bakımından farklılıklar gösterir, diğer iki yazıtta 12 hayvanlı türk takvimiyle tarihler verilmiştir ki bu yazıtlarda bir nevi gelenek halini almıştır. ancak Tonyukuk'ta tarih hiçbir zaman verilmez. dolayısıyla diğer iki yazıttan başka nedenlerle yazılmıştır.
Tonyukuk'un tarihlendirmesi konusunda araştırmacıların çeşitli görüşleri vardır. Clauson 716 yılını, thomsen 720 civarını, talat tekin ve hüseyin namık orkun 725 yılını, bazin 726 yılını veya biraz daha sonrasını işaret etmiştir.
Ancak bu tarihlendirmelerden hangisi doğudur?
ilk önce tonyukuk'un hangi tarihlerde yazılmamış olduğunu bulmak gerekecektir.
Tonyukuk'un 2. taşının kuzey yüzünün 4. satırında geçen "Bilge kagan türk sir bodunug oguz bodunug igidü olurur" (bilge kagan, türk sir halkını ve oğuz halkını besleyerek idare etmektedir.) ibaresi doğrultusunda, Bilge kağan'ın tahta geçtiği 716 yılından önce yazılmadığını çok rahat söyleyebiliriz. Yine bilge kağan'ın ölüm tarihi olan 734 yılından sonra da yazılmış olamaz. öyleyse elimize ilk safhada geçen bilgi şudur:
Tonyukuk yazıtı, 716 ve 734 yılları arasında yazılmış olmalıdır.
Şimdi bu arayı daraltmak için bir diğer safhaya geçelim. daha kesin bilgi için bilge kağan yazıtı ve köl tigin yazıtı'yla Tonyukuk yazıtı'nın muhtevasını karşılaştırmamız gerekecektir.
Köl Tigin yazıtı (Bundan sonra KT olarak zikredilecektir) ve Bilge Kağan yazıtı'nda (bundan sonra BK olarak zikredilecektir) Tonyukuk adına neredeyse hiç rastlamayız, sadece Bk Güney yüzü 14. satırda Bilge Kağan'ın tahta geçişi münasebetiyle ona biat edenlerin arasında adı geçer. KT ve Bk'da Tonyukuk'a karşı ısrarlı bir sükut göze çarpmaktadır. Bunun sebebi, Kapgan'ın ölümünden sonra tahta ini il kagan'ın geçmesi hadisesinde Tonyukuk'un, ilteriş'in oğlu Bilge'ye destek çıkmamasıdır. Bu olayda Tonyukuk, ini il kagan'ın maiyetine girmiştir. ancak ini il kagan tahta oturduktan 2 ay sonra Bilge kağan'ın kardeşi köl tigin tarafından kanlı bir darbeyle sabık olmuştur. Bu darbede ini il kagan bütün maiyetiyle beraber öldürülmüş ve yerine Bilge Kağan geçmiştir. Peki Tonyukuk ini il kagan'ın maiyetinde olmasına rağmen neden öldürülmemiştir? Çünkü Tonyukuk, bilge kağan'ın kayınbabası'dır. [Bkz.(#22436489) Tonyukuk öldürülmemiştir ancak devlet işlerinden el çektirilmiştir. Bu el çektirme işi belki bir sürgün şeklinde idi. Bu şekilde Tonyukuk yazıtı'nın diğer yazıtlardan 300 km. ötede olmasını bu şekilde açıklamak mümkündür. ihtimaldir ki Tonyukuk payitahttan uzakta, kendi kabilesi içinde, kendi kabilesinin konuştuğu ağzın özellikleriyle beraber yaşamaktadır. Yazıtlardaki ben, men farkını da bu şekilde açıklamak mümkün olabilir.
Tonyukuk yazıtı'nda Tonyukuk, kt ve bk'daki ısrarlı sükuta, yani ısrarla kendisinden bahsedilmemesine karşı sitemli bir dil kullanmıştır. Bu sitem dolu dil ve kırgın ifade Tonyukuk'un bir cevabı olmalıdır. Bu da yukarıda bahsettiğim Tonyukuk yazıtı'nın dikilmesinin nedeninin diğer iki yazıttan farklı olduğunu doğrulamaktadır. KT ve BK kendisinden sonra yaşayacak milletlere öğütler vermek ve başarılarından dolayı daima hatırlanmak istediği için yazılmıştır. Köl tigin ve Bilge kağan hep kendi başarılarından bahsetmiş ve yaşanan olayları tarih vererek anlatmıştır. Ancak Tonyukuk'ta bu yoktur, adeta KT ve BK'da bahsedilen olaylardaki eksiklikleri tamamlamış ve anlatılan başarılardaki kendi rolünü sert bir şekilde anlatmıştır. bunu tarih vermeden yapması da yazıtı cevap için diktiğini göstermektedir.
Yani tonyukuk adeta bilge kağan ve tonyukuk'a "siz abidenizde öyle anlatıyorsunuz ama doğrusu benim anlattığım gibidir, nankörlük yapmayıni hakkımı inkar etmeyin!" demektedir. isteyen olursa bu konuda yazıtlardaki anlatım farklarına dair örnekler verebilirim.
Tonyukuk yazıtı'nın son bölümünde yani 48. ve 62. satırlar arasında, BK ve KT'de de geçen ancak nedense tonyukun'un hiçbir şekilde adının geçmediği Kapgan kagan ve il teriş kagan dönemindeki başarılarında Tonyukuk'un rolü ve kağanlara dolayısıyla türk mlletine yaptığı hizmetler sert bir şekilde anlatılmıştır, yani "ben olmasaydım var ya ohoooooo, siz bitmiştiniz oğlum!" denmiştir. buradaki anlatımın muhatabı doğrudan Bilge Kağan ve Köl Tigindir.
2. safhadaki bilgileri özetleyelim ve bir tarihlendirme yapalım:
yukarda anlattıklarıma göre Tonyukuk, Köl Tigin yazıtı dikildikten sonra, KT doğu yüzünde bahsedilen ve bizzat kendisinin dahili olduğu hadiselerin anlatılışını okumuştur. ama kendisinden bahsedildiğini göremeyince, olayların teferruatının anlatıldığı ve bu olaylardaki kendi tesirinden bahsedilen bir yazıt diktirmiş olmalıdır. zira orduyu yöneten, kararları veren, hatta kağan seçen kişi bu yazıtta hep kendisidir.
Bu bilgileri göz önüne alırsak... Tonyukuk, bugün tonyukuk yazıtı adını verdiğimiz yazızıtı diktirmeden Köl Tigin yazıtı'nı görmüş olmalıdır ki cevap verebilsin. Köl tigin yazıtı konusundaki kesin bilgiler bize, bu yazıtın 732 yılında dikildiğini gösteriyor. yani tonyukuk yazıtı 732'den sonra dikilmiş olmalıdır.
Sonuç:
ilk olarak Tonyukuk yazıtının 716-734 yılları arasında dikilmiş olması gerektiğini bulduk. ikinci olarak da 732 yılından sonra dikilmiş olması gerektiğini... Bu iki bilgiyi birleştirirsek eğer, Tonyukuk Yazıtı 732-734 yılları arasında dikilmiş olmalıdır.
dolayısıyla Clauson, thomsen, talat tekin, hüseyin namık orkun ve bazin yanılıyorlar.
Buraya kadar okuyan arkadaşlara teşekkür ederim. iyi geceler.
