klasik müziğin ve romantik dönemin en önemli bestecilerindendir. 7 mayıs 1840 tarihinde votkinsk'te doğdu, 6 kasım 1893'te saint petersburg'da hayata gözlerini kapadı. bugün en sevilen, en çok tanınan klasik müzik bestecileri arasında yer alan büyük rus besteci, yaşamı boyunca senfoniden operaya, baleden oda müziğine geniş bir yelpazede müzik üretti. özellikle "kuğu gölü", "uyuyan güzel" ve "fındıkkıran" baleleri" , "1812 uvertürü", "birinci piyano konçertosu", son üç senfonisi ve "yevgeni onegin operası", klasik müzik repertuarının en popüler eserleri arasına girdi.
tchaikovsky, ural dağları'nın eteklerindeki votkinsk'de orta sınıf bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. ukrayna kökenli babası ilya petroviç tchaikovsky, yarbay rütbesiyle maden bakanlığı'nda görev yapıyordu. genç kızlık soyadı d'assier olan annesi aleksandra andreyevna, baba tarafından fransız asıllıydı ve ilya petroviç'in ikinci karısıydı. tchaikovsky'nin, annesiyle aynı adı taşıyan bir kız kardeşi ve nikolay, ıppolit, anatoli ve modest adlarında dört erkek kardeşi ile babasının ilk evliliğinden zinayda adında bir üvey kız kardeşi vardı. tchaikovsky ile özellikle ikiz kardeşleri anatoli ve modest, ile aleksandra arasında daha yakın bir ilişki vardı. sonraları, kardeşi anatoli hukuk alanında başarılı bir kariyere imza atarken, modest oyun ve libretto yazarlığı ile çevirmenlik yaptı. lev davidov ile evlenen aleksandra'nın ise yedi çocuğu oldu. bu çocuklardan "bob", bestecinin hayatının son yıllarında önemli bir yer tuttu. yine çiftin bugün ukrayna sınırları içinde yer alan kamianka'daki evi, tchaikovsky'nin yetişkinlik döneminde aile sıcaklığı bulabildiği tek yer oldu.
1843'te henüz üç yaşındayken, aileye fransız bir mürebbiye katıldı. 22 yaşındaki tecrübeli bir öğretmen olan ve daha sonra modest'in yazdığına göre, fransızca ile almanca'yı çok iyi bilen, katı bir protestan ahlaka sahip fanny dürbach, aslında tchaikovsky'nin ağabeyi nikolay'ın eğitimi için tutulmuştu; ancak küçük tchaikovsky, bu genç hanıma büyük ilgi duydu ve onun gözüne girebilmek için elinden geleni yaptı. bazı kaynaklar dürbach'ın, işi gereği gösterdiği şefkatin, tchaikovsky'nin annesinin çocuklarına karşı soğuk ve mesafeli tutumunun yerini aldığını iddia etse de, başka kaynaklar annesinin tchaikovsky'nin üzerine titrediğini öne sürer.
tchaikovsky'nin müzik yeteneği, çok erken yaşlarda ortaya çıktı. beş yaşında piyano derslerine başlayan tchaikovsky üç yıl içinde öğretmeni kadar ustalıkla nota okumayı öğrendi. başlangıçta müzik öğretmeni tutup, orkestra etkisi yaratan bir tür org oln orkestrion satın alarak ve piyano derslerini teşvik ederek, çocuklarının müzik yeteneğinin gelişimi için destek veren anne babası, bir süre sonra bu tutumlarından vazgeçti. 1850'de, tchaikovsky'nin st. petersburg'daki imparatorluk hukuk okulu'na gönderilmesine karar verildi. ikinci dereceden soylulara hizmet veren okul, tchaikovsky'yi devlet memuru olmak üzere yetiştirecekti. ancak okula giriş yaşı 12 olduğundan 10 yaşındaki tchaikovsky ailesinden 1.300 kilometre uzaktaki hazırlık okuluna gitmek zorunda kaldı ve iki yılını orada geçirdi. iki yılın sonunda yedi yıllık eğitim için imparatorluk hukuk okulu'na geçiş yaptı.
tchaikovsky, 25 haziran 1854'te annesinin koleradan ölmesi ile büyük bir sarsıntı yaşadı. annesini kaybetmenin acısını hayatının sonuna kadar içinde hisseden büyük besteci, kendisi için her şeyin bu olayla değiştiğini söyledi. 40 yaşındayken, annesinin ölümünden tam 26 yıl sonra, koruyucusu nadejda von meck'e şöyle yazdı: "o korkunç günün her anını sanki daha dünmüş gibi apaçık hatırlıyorum." diğer taraftan, annesinin ölümünün üzerinden 1 ay geçmeden, tchaikovsky, ilk ciddi beste denemesini yaptı. annesinin anısına bir valsti bu. koleraya yakalanmış, ama iyileşmiş olan babası dersleriyle meşgul olup, annesinin ölümünün acısını bir parça unutabileceğini düşünerek, oğlunu okula hemen geri gönderdi.
hukuk okulu'nda, müzik önemli bir konu olarak görülmemekteydi, ancak tchaikovsky, müzikle yakın ilişkisini, diğer öğrencilerle birlikte düzenli olarak opera ve tiyatroya giderek, müfredat dışında devam ettirdi. o zamanlar özellikle rossini, bellini, verdi ve mozart'ın eserlerine ilgi duyuyordu. sonradan okul arkadaşları, koro çalışmalarının ardından okulun orgunun başına geçip, o gün çalınan tema üzerine doğaçlama yaptığını hatırladılar. "sadece eğleniyorduk" diye anlattı yakın arkadaşı vladimir gerard; "gelecekte bu kadar başarılı olacağı hiç aklımıza gelmemişti." 1855'te, ilya tchaikovsky, nurembergli tanınmış piyano öğretmeni rudolph kündinger'i oğluna ders vermesi için tuttu. kündinger, ilya tchaikovsky'ye, pyotr ılyich'in piyanoda doğaçlama yeteneğinin gerçekten etkileyici olduğunu, ama bir besteci, hatta iyi bir icracı olacağına dair bir işaret göremediğini söyledi. tchaikovsky için artık kesin karar verilmişti; hukuk eğitimini tamamlayacak ve ardından adalet bakanlığı'nda çalışmaya başlayacaktı. 10 haziran 1859'da, 19 yaşında hukuk okulu'ndan mezun olan tchaikovsky, 15 haziran'da adalet bakanlığı'nda düşük kademeli bir memur olarak göreve başladı. ama müzikten de kopamadı. 1861'de rus müzik derneği çatısı altında nikolay zaremba'nın verdiği müzik kuramı derslerine katılmaya başladı. bir yıl sonra zaremba'nın ardından st. petersburg konservatuvarı'na girdi. 1865'e kadar konservatuvarda, nikolay zaremba'dan armoni ve kontrpuan, konservatuvarın kurucusu ve direktörü anton rubinstein'dan ise enstrüman ve beste dersleri alan tchaikovsky, 1863 yılında devlet memurluğundan istifa etti. konservatuvarda aldığı batı tarzı müzik eğitimi, tchaikovsky'yi "rus beşleri" olarak bilinen genç bestecilerin başını çektiği, milliyetçi temaları ağır basan, o dönemin popüler rus müziği anlayışından ayırdı. 'birinci senfoni'yi 1865'te, konservatuvardan mezun olduktan hemen sonra yazdı. tam olarak ilk kez, 1868'de moskova'da seslendirilen senfoni olumlu tepkiler aldı.
tchaikovsky 1868'de 28 yaşındayken, rusya turnesinde olan belçikalı soprano desiree artot ile tanıştı. birbirlerine aşık oldular ve evlenmeye karar verdiler. tchaikovsky 'op. 5 piyano için da minör romans' ona ithaf etti. ancak artot, 15 eylük 1869'da, tchaikovsky'den habersiz, kendi kumpanyasından ispanyol bariton mariano padilla y ramos ile evlendi. daha sonra birkaç kez karşılaştılar. ekim 1888'de, artot'nun tek bir şarkı isteğine, tchaikovsky 'op. 65 altı fransız şarkısı'nı yazarak karşılık verdi. tchaikovsky, daha sonraları, hayatı boyunca aşık olduğu tek kadının desiree artot olduğunu söyleyecekti.
1867'den 1878'e kadar geçen dönem, tchaikovsky'nin en verimli dönemlerinden biridir. bir yandan beste yapmaya devam ederken, bir yandan konservatuvardaki öğretmenlik görevini yürüttü ve müzik eleştirileri kaleme aldı. bu döneme ait en tanınmış eserleri arasında, "birinci piyano konçertosu", viyolonsel ve orkestra için "bir rokoko teması üzerine çeşitlemeler" , "küçük rus senfonisi" de "dördüncü senfoni" ile "kuğu gölü balesi" ve "yevgeni onegin operası" sayılabilir. 'birinci piyano konçertosu'nu anton rubinstein'ın kardeşi nikolay'a adadı. nikolay, önce bu ithafı geri çevirdi, ama sonradan eserin değerini teslim etti. eser, ilk olarak, 1875'te boston'da seslendirildi. moskova'da nikolay rubinstein ile birlikte ders veren tchaikovsky, yavaş yavaş tanınmaya başlasa da, beş yıl boyunca öğretmenlik yapmaya ve parasal sıkıntılar yaşamaya devam etti. ancak eserlerinin her defasında, bestelendikten kısa süre sonra seslendirilmesi ve şarkıları ile piyano müziklerinin basılması bestecinin popülaritesini arttırdı.
nisan 1877'de, tchaikovsky'nin gözde öğrencisi vladimir şilovski'nin ani evliliği, hayatında yeni bir sayfa açtı. tchaikovsky de evlilik kararı aldı ve eski öğrencisi antonina milyukova ile evlendi. ancak karısıyla geçirdiği kısa zaman içerisinde duygusal çöküntüye uğradı; iyileşip toparlanmak için bir süre isviçre'deki clarens köyüne yerleşti. yasal olarak evlilikleri sürmesine rağmen, bir daha asla biraraya gelmediler. daha sonra antonina'nın başka bir erkekten 3 çocuğu oldu. tchaikovsky, evliliğinin bozulmasının ardından bir yıl sonra, 1879 sonbaharında moskova konservatuvarı'ndaki görevine geri döndü. ancak kısa bir süre sonra istifa ederek, kamenka'ya yerleşti ve ardı arkası kesilmeyen yolculuklarına çıkmaya başladı.
tchaikovsky'nin eserlerinde, kişisel duyguların yoğun şekilde yer alması müziğinde ilk defa görülen bir fenomendi. buradan yola çıkan bazı rus yorumcular, tchaikovsky'nin adını büyük roman yazarı fyodor dostoyevski ile birlikte anmaya başladı. dostoyevski'nin karakterlerinde olduğu gibi, tchaikovsky müziğinin kahramanı da, bir ölüm-aşk-inanç üçgeninde kapana kısılmışken, hayatın anlamını keşfetmenin peşine düşmekteydi.
1870'li yıllarda, tchaikovsky'nin konser dinleyicileri arasındaki ünü, artık rusya dışına taşmaya başladı. 1874'te moskova'da tchaikovsky'nin bazı eserlerini dinleyen hans von bülow, bestecinin en hararetli destekçisi oldu. aynı yıl bir alman gazetesinde "birinci yaylı kuartet" ini, "romeo ve juliet" ile diğer eserlerini öven bir yazı yayımlayan bülow, daha sonra gerek piyanist gerekse orkestra şefi olarak tchaikovsky'nin pek çok eserini seslendirdi. new york'ta 'birinci piyano konçertosu'nu ilk kez icra eden de o oldu. fransa'da camille benoit, revue et gazette musical de paris okurlarına, tchaikovsky'nin müziğini tanıtmaya başladı. 1878 uluslararası paris fuarı'nda sahneler tchaikovsky'nin eserleri büyük ilgi çekti. bu arada tchaikovsky'nin besteci olarak ünü artarken, eserlerinin icra edilmesinin de aynı ölçüde artması için bestecinin bizzat orkestranın başına geçmesi de gerekmişti. 1880 yılına gelindiğinde, o zamana dek tamamladığı tüm operalar sahnelenmiş, orkestra eserleri icra edilmişti.
aynı tarihlerde tchaikovsky, büyük bir destekçiye de kavuştu. bir rus demiryolu kralının dul eşi nadejda von meck, varlıklı ve nüfuzlu bir sanat hamisi idi. tchaikovsky'nin bazı eserlerini dinleyen von meck, besteciye oda müziği parçaları sipariş etti. bu destek, rus bestecinin hayatında önemli rol oynadı; yıllık 6 bin rubleyi bulan ödenek sayesinde tchaikovsky, ekim 1878'de 38 yaşındayken, moskova konservatuvarı'ndaki görevinden istifa etti ve kendisini tümüyle beste yapmaya verdi. nadejda von meck'in hamiliği, beraberinde yalnızca mektuplara dayalı bir ilişkiyi getirdi. çünkü bu varlıklı ve güçlü kadın, tchaikovsky'ye kesinlikle ve hiçbir zaman yüzyüze görüşmeme şartı koydu. 1877 ile 1890 arasında, birbirlerine binin üzerinde mektup yazdılar. besteci bu mektuplarda başka hiç kimseye anlatmadığı açıklıkla hayatından ve yaratma sürecinden bahsetti.
1884'te nadejda von meck'in oğullarından nikolay ile tchaikovsky'nin yeğeni anna davidova'nın evliliği aracılığı ile akraba da oldular.
bu dönemde tchaikovsky, nadejda von meck'ten gelen yardımın sağladığı rahatlık ile avrupa ve rusya'nın kırsal bölgelerinde seyahatlere çıktı. asla bir yerde uzun süre kalmıyor, çoğu zaman tek başına yaşayarak, sosyal ilişkilerden mümkün olduğunca uzak duruyordu. bu durum kısmen eşi antonina ile yaşamakta olduğu problemlerle ilgiliydi. antonina boşanmayı önce kabul edip sonra reddetmiş, hatta işleri güçleştirmeyi, kocasının oturduğu dairenin bir üst katına taşınmaya kadar vardırmıştı.
tchaikovsky, kardeşi modest'e yazdığı bir mektupta, antonina'nın kendisine yönelik suçlamalarını detaylarıyla anlattı: "gerçek doğamı gizleyerek evlenmekle onu aldatmışım... her gün onu aşağılamışım... ahlaksızlığım karşısında dehşete düşmüş, vs, vs." tchaikovsky muhtemelen hayatının geri kalan yıllarını antonina'nın cinsel eğilimlerini alenen açıklamasından korkarak geçirdi.
tchaikovsky'nin rusya dışındaki şöhreti hızla artarken rusya'daki ilerici müzik çevreleri tarafından batı'ya aşırı derecede bağlı olduğu öne sürülerek hainlikle de suçlanıyordu. ama bu bakış açısı, 1880'de bir gecede değişti.
moskova'daki puşkin anıtı'nda düzenlenen anma törenlerinde dostoyevski, puşkin'in rusya'ya batı ile 'evrensel birlik' yolunda bir kahin gibi önderlik ettiğini iddia etti. dostoyevski'nin beklenmedik bir şekilde coşkuyla karşılanan mesajı, tüm rusya'ya yayıldı ve böylece tchaikovsky'nin müziğine karşı beslenen küçümseyici tavır birdenbire ortadan kalktı.
bu sırada 1880'de, napolyon'un 1812'de bozguna uğratılmasının anısına çar 1. aleksander tarafından yapımı başlatılan moskova'daki kurtarıcı isa kilisesi tamamlanmak üzereydi; 2. aleksander'ın taç giyişinin 25. yıldönümü yaklaşmıştı ve 1882 moskova sanat ve endüstri fuarı planlama aşamasındaydı. nikolay rubinstein, ilgili kutlamalar kapsamında çalınmak üzere özel bir eser önerisinde bulundu.
tchaikovsky, ekim 1880'de başladığı projeyi altı hafta içinde bitirdi. ortaya çıkan yapıt, yani '1812 uvertürü' hakkında nadejda von meck'e yazdığı mektupta büyük besteci, eserin gürültüden ibaret olduğunu, gerçekten severek yazmadığı bu eserin herhangi bir sanatsal değer taşıdığına inanmadığını söyledi. yine de pek çok kişi için bu ısmarlama beste, tchaikovsky'nin en bilinen eseri oldu.
23 mart 1881 tarihinde nikolay rubinstein paris'te öldü. o sırada roma'da tatil yapmakta olan tchaikovsky büyük saygı duyduğu yol göstericisinin cenaze törenine katılmak için derhal paris'e hareket etti, ancak çok geç kalmıştı. aynı yıl aralık ayında tchaikovsky 'büyük bir sanatçının anısına ithafen' 'la minör piyano trio'su üzerinde çalışmaya başladı. trio ilk kez, rubinstein'ın direktörlüğünü yaptığı moskova konservatuvarı'nda, ölümünün birinci yılı anısına, ekibinden 3 kişi tarafından seslendirildi. piyanist sergey taneyev, kemancı jan hrimaly ve viyolenselist wilhelm fitzenhagen. eser, tchaikovsky'nin sağlığında popülerlik kazandı ve kaderin bir cilvesi olarak kasım 1893'te moskova ve st. petersburg'daki anma konserlerinde bestecinin kendi ağıtı oldu.
1884'te artık 44 yaşında olan tchaikovsky çekingenlik ve huzursuzluğundan sıyrılmaya başladı. o yılın mart ayında çar 3. aleksander tarafından aziz vladimir nişanı ile onurlandırıldı. bu nişan sayesinde tchaikovsky, soyluluk ünvanına ve çar huzuruna kabul edilme onuruna erişti. çar'ın madalyası, resmi olarak tasvip edildiğinin görünür bir işareti olması açısından, bestecinin sosyal rehabilitasyonuna da katkıda bulundu. hans von bülow yönetiminde st. petersburg'da ilk kez seslendirilen '3 numaralı orkestra süiti'nin muazzam başarısı muhtemelen bu rehabilitasyonun bestecinin zihninde perçinlenmesini sağladı. nadejda von meck'e yazdığı mektupta tchaikovsky şöyle diyordu: "böylesine büyük bir zaferi daha önce hiç tatmamıştım.dinleyicilerin tümünün ektilendiğini ve bana şükran duyduğunu gördüm. bu anlar, bir sanatçının hayatındaki en değerli mücevherlerdir.onlar sayesinde yaşamanın ve çalışmanın bir anlamı olduğu ortaya çıkıyor." aynı şekilde basında da olumlu eleştiriler yayımlandı.
1885'te tchaikovsky yeniden rusya'ya yerleştiğinde, "yevgeni onegin operası"nın yeni bir prodüksiyonla st. petersburg'da sahnelenmesi için çar bizzat istekte bulundu. opera daha önce sadece moskova'da, konservatuvardan bir öğrenci topluluğunun prodüksiyonu ile sahnelenmişti. eleştirmenler tarafından 'yevgeni onegin'in st. petersburg versiyonu, olumsuz tepkilerle karşılansa da, opera salonu her gece tıklım tıklım doldu. 15 yıl sonra bestecinin kardeşi modest, bu başarıyı tchaikovsky'nin tanındığı ve geniş kitlelerce takdir edildiği an olarak niteleyecekti. o zamana kadar bir rus besteci, bu ölçüde muazzam bir popülerliğe erişememişti.operanın başarısı kısa sürede duyuldu ve eser, hem rusya'da hem de rusya dışında opera evleri tarafından sahnelendi. "yevgeni onegin operası"nın st. petersburg prodüksiyonunun bir özelliği de, çar 3. aleksander'in operanın mariyinski tiyatrosu'nda değil bolşoy tiyatrosu'nda sahnelenmesini istemesiydi. bu, tchaikovsky'nin müziğinin resmi saray sanatı olarak, italyan operası'nın yerini aldığı anlamına geliyordu. ayrıca, imparatorluk tiyatroları direktörü ıvan vsevolojski sayesinde tchaikovsky'ye çar tarafından yıllık 3 bin ruble tutarında ömür boyu maaş bağlandı.
sosyal hayata hala pek sıcak bakmamasına rağmen, tchaikovsky, artık iki nedenle bu hayatın içinde yer almaya başladı: artan şöhreti ve rus müziğini desteklemeyi kendisi için bir görev olarak addetmesi. bu amaçla, öğrenci sınavlarına bizzat katılarak ve ekip içindeki hassas ilişkileri dengelemek için arabuluculuk yaparak, moskova konservatuvarı direktörü olan eski öğrencisi taneyev'e arka çıktı. bu arada 1888'de st. petersburg'da "beşinci senfonisi"nin prömiyerini yönetti. bir hafta sonra ise bu defa senfonik şiiri 'hamlet'in prömiyeri için sahne aldı. her iki eseri de dinleyicilerin büyük coşkusuyla karşılandı, ancak eleştirmenlerin görüşü olumsuzdu. tchaikovsky, ayrıca 1889 - 1890 sezonu boyunca, rus müziği derneği'nin moskova şubesinin direktörü olarak da hizmet verdi. bu görevdeyken johannes brahms, antonin dvorak ve jules massenet gibi uluslararası klasik müzik ustalarını orkestra yönetmek üzere davet etti.
tchaikovsky'nin, kendi eserlerini olduğu kadar genel olarak rus müziğini desteklemek için kullandığı bir başka yöntem de bizzat konuk şef olarak sahneye çıkmasıydı. ocak 1887'de kendi operası çereviçki'nin ilk 3 sahnelenişi için kısa süreliğine moskova'daki bolşoy tiyatrosu orkestrası'nı yönetti. orkestra yönetiminde en azından 10 yıl görev yapmak istiyordu, zira rusya dışında başarıyı yakalamanın, kendi eserlerini kendisinin yönetmesine bağlı olduğunu fark etmişti. çereviçki performansından sonraki bir yıl içinde, avrupa ve rusya'dan çok sayıda teklif aldı. bu sayede ömrü boyunca süren sahne korkusunu yenmeyi başardı ve kendine olan güveni arttı. şeflik deneyimleri onu, 1891 yılında amerika'ya taşıdı. new york carnegie hall'un açılış konserinde kendi eseri olan "taç giyme marşı"nı seslendiren new york müzik derneği orkestrası'nı yönetti.
ne yazık ki bu dönemde hamisi nadejda von meck'in desteğini kaybetti. yaşlı kadın 1890'da besteciyle ilişkisine aniden son verdi. mektup yazmasını güçleştiren bir sağlık probleminden mustaripti. ama asıl, aile içindeki sorunlar, özellikle oğlu vladimir'in mal varlıklarını hatalı yönetmesi nedeniyle içine düştüğü mali sıkıntılar, ilişkiyi bitirmeyi gerekli kıldı. hamiliğinin sona erdiğini bildiren mektup, tchaikovsky'ye normal posta yerine güvenilir bir ulak ile elden iletildi. nadejda bu mektupta, kendisini unutmamasını rica etti ve bir yıllık ödeneğini de peşin olarak gönderdi.
tchaikovsky muhtemelen, koruyucusunun zor durumda olduğunun daha önceden farkındaydı. buna rağmen ödenekleri kabul etmeye devam etti ve veda mektubuyla gelen bir yıllık peşin ödemeyi de geri çevirmedi. zira, giderek artan ününe rağmen o tarihte bile nadejda von meck'in yardımları, hala bestecinin gelirlerinin üçte birini oluşturuyordu. ama tchaikovsky için asıl zor olan, von meck'in dostluğundan ve cesaretlendirmesinden yoksun kalmaktı. yaşamının geri kalan 3 yılında, nadejda'nın aniden hayatından çıkmasının yol açtığı şaşkınlığı ve üzüntüyü üzerinden hiç atamadı. kaldı ki, ömrü boyunca popüler olmanın tadını çıkarmış olsa da, hiçbir zaman duygusal anlamda tatmin olamayan besteci, özel hayatında sorunlarla ve bunalımlarla içiçe yaşadı. bastırılmış eşcinselliğinin ortaya çıkmasından duyduğu endişe, başarısız evliliği ve varlıklı dul nadejda von meck ile 13 yıl süren ilişkisinin aniden sona ermesi, bu durumu tetikleyen sebepler arasında sayılabilir.
pyotr ılyich tchaikovsky 6 kasım 1893'te, altıncı senfonisi'nin (patetik) prömiyerinden dokuz gün sonra st. petersburg'da öldü. henüz 53 yaşında hayata gözlerini yummasına rağmen, pek çok 19. yüzyıl rus bestecisiyle kıyaslandığında uzun bir hayat sürmüştür. aleksander nevski manastırı içindeki tikhvin mezarlığı'nda aleksander borodin, mikhail glinka ve modest mussorgssky gibi bestecilerin yakınına defnedildi. daha sonra rimski - korsakov ve balakirev de buraya gömüldü. "patetik senfoni", biçimsel yenilikleri ve ağır duygusal içeriği nedeniyle ilk performansında dinleyiciler tarafından sessizlikle karşılanmış olsa da, 20 gün sonraki anma konserinde çok daha fazla beğen topladı. o günden bugüne "patetik senfoni" , tchaikovsky'nin en tanınmış eserlerinden biri oldu.
tchaikovsky'nin ölüm nedeni genellikle kolera olarak bilinir. muhtemelen ölümünden birkaç gün önce içtiği mikroplu su yüzünden koleraya yakalanmıştır. ancak bazı kaynaklar intihar ettiğini iddia eder.
sergey taneyev, anton arenski, mikhail ıppolitov-ıvanof ve sonradan, sergey rahmaninof gibi bazı genç besteciler, tchaikovsky'yi örnek alıp, onun sunduğu öz ve yapı birleşiminden bir akım oluşturdular. bestecinin rusya içinde ve dışında büyük üne kavuşmasını sağlayan ve sonraki kuşaklara öncülük eden yönü, fransız, italyan ve alman müzik geleneğini, bir rus olarak bütünleştirmesidir. mutlaka ulusal olmak gerekliliğiyle hareket etmez; ona göre bestecinin uluslararası alana kendi rengini katması önemlidir. ancak rus halk ezgisi temasından yola çıkıp söz konusu ezgiyi lirik bir şekilde işlediği yapıtları da vardır. "birinci piyano konçertosu", "ikinci ve dördüncü senfoni"leri, "yaylı çalgılar seranadı" gibi eserleri, bu yaklaşımın iyi örneklerini oluşturur. üstelik halk ezgileri ona kişisel çağrışımlar getirir. annesi, kız kardeşi, mürebbiyesi, çocukluğunun geçtiği ural dağları'ndaki evi gibi sıcacık anıları, halk ezgilerinin yalınlığı içinde müziğine yansır. bu nedenle rus beşleri gibi sistematik bir çerçeve çizip halk ezgisini temel özdek olarak ele almaz; o ezgiler doğal olarak tchaikovsky'nin hamurunda yoğrulmuştur, bir yerlerde patlayıp ortaya çıkmaları kaçınılmazdır. örneğin, 'keman konçertosu'nun her teması bir başka halk ezgisinden türemiştir.
tchaikovsky, zaman zaman doğrudan bir halk şarkısı yerine, 'birinci senfonisi'nde 'ikinci yaylı çalgılar kuarteti'nde yaptığı gibi kendi yarattığı halk şarkısı benzeri temalar da üretmiştir. ayrıca yalnız rus halk ezgileri değil, zamanın popüler rus müziğini de yapıtlarına katmıştır. örneğin "yevgeni onegin" ya da "beşinci ve altıncı senfoni"lerin temalarında, 19. yüzyıl rus salon şarkıları ve romansların ezgileri duyulur. 'yevgeni onegin'in giriş düetinde rus sanat müziğini de glinka'nın yöntemiyle kullanmıştır. tema karakterlerindeki anlatım gücü, her zaman gerilim ve beklenti dolu, aynı zamanda zengin armonilerle yüklüdür.
tarihte tchaikovsky kadar dinleyicisi ile barışık çok az besteci vardır. her şeyden önce güzel melodileri, zengin ve renkli orkestrasıyla, doğrudan insanın kalbine seslenen doğal coşkusuyla, yapısal kaygılarla dinleyicinin kulağını zorlamadan, gönlünden geldiği gibi seslenmesiyle, ruhsal yapısındaki iniş çıkışları, mutlu mutsuz anlarını müziğine yansıtması ile neredeyse dinleyicisi ile dertlerini paylaşır gibidir. yaşamındaki her mutlu olayı büyük bir bunalım izlemiştir. her bunalımın ardından da çıldırmamak için yeni bir başyapıt besteleyerek müziğine sığınmıştır.
14 yaşında annesini yitirmesi, yaşam boyu onu etkilemiş, annesine olan aşırı bağlılığından ötürü kendini hep korunmaya muhtaç, acınacak bir çocuk olarak duyumsamıştır. bu duyumsama da zaman zaman, kocaman bir fırtınanın ortasında, yalın, çocuksu seslenişiyle dinleyiciyi avucuna alan bir başka niteliğidir. yapıtlarını yönetmek için ya da yeni bir çalışmaya yoğunlaşmak için sık sık yurt dışına gitmiş ve kısa süre de olsa yaşadığı her kentte sıla özlemi duymuştur. bu özlemle rusya dışında yazdığı hemen her yapıt, ülkesinin yerel renklerini mutlaka taşır.
tchaikovsky, nice çağdaşı gibi wagner veya brahms'ın etkisinde değil, mozart ve fransız bestecilerin etkisinde kalarak gelişmiştir. mozart gibi, johann sebastian bach'ı da örnek alması bir bakıma 19. yüzyılın öznel romantizmine karşı çıkma, bir önceki çağın yalın biçim anlayışındaki sağlam dokuyu geri getirme özleminin belirtisidir. ona göre wagner, baştan sona sıkıcıdır. beethoven'a zoraki saygı duyar. mozart ise, müziğin ilahıdır. bellini, rossini ve verdi dramatik anlatımda; delibes, bizet ve saint-saens, bale ve operalarındaki sahne coşkusunda tchaikovsky'ye öncülük etmiş bestecilerdir. yazdığı bir çok operadan ancak "yevgeni onegin" veya "maçı kızı" gibi birkaçı, geleneksel dağarcığa girmiştir. tchaikovsky'nin gerçek, dramatik sahne müziği bale yapıtlarında kendini gösterir. melodik buluşları, sürekli tazeliği ve görkemli bir eşlik, bale yapıtlarını benzersiz kılar. şarkıları, minyatür müzikleri bir yana, tchaikovsky'nin yüceliği, senfoni, konçerto ve oda müziği yapıtları gibi büyük senfonik yapıtlarındadır. "kış düşleri" başlıklı "birinci senfonisi"nden 'patetik' başlıklı 'altıncı senfoni'sine kadar her birinde, halk ezgilerinin renklerini eserin yapısına yedirerek kullanmıştır. piyano solo için yazdığı "sol majör sonat", ağır karakterinden ötürü batı ülkelerinde pek tutulmamış; 50 rus halk ezgisinin iki-piyano uyarlaması, sevimli havasıyla yorumcu ve dinleyicilerinin ilgisini çekmiştir.
rus beşleri'nin eleştirisine uğrayan batı tipi yapıtlarının başında, italyan popüler müziği havasında yazılmış fantezi "italyan kapriçyosu" gelir. 'manfred senfonisi' ise 'dördüncü ve beşinci senfoni'leri arasında yer alan, besteci tarafından sıra numarası verilmemiş, lord byron'ın şiiri üstüne yazılmış, batı tipi bir başka senfonidir.
senfoniler
no.1, 'kış düşleri', sol minör (1866)
no. 2 'küçük rus', do minör (1872)
no. 3 'polonyalı', re majör (1875)
no.4, fa minör (1878)
no.5, mi minör (1888)
no.6 'patetik', si minör (1893)
manfred (1885)
konçertolar
piyano konçertosu no.1, si bemol minör (1875)
piyano konçertosu no.2, sol majör (1880)
keman konçertosu, re majör (1878)
keman ve orkestra için vals-scherzo (1877)
çello ve orkestra için bir rokoko temi üstüne çeşitlemeler (1876)
fantezi uvertürleri
hamlet (1888)
romeo ve jülyet (1880)
italyan kapriçyosu (1880)
senfonik balad, voyevoda (1891)
orkestra suitleri
no.1, re majör (1879)
no.2, do majör (1883)
no.3 sol majör (1884)
no.4 'mozartiana' (1887)
fındıkkıran (1892)
oda müziği
yaylı çalgılar kuartetleri- no.1, re majör (andante cantabile konser programlarında ayrı çalınır)
no.2, fa majör (1874)
no.3, mi bemol minör (1876)
piyanolu trio, la minör (1882)
floransa anıları (souvenir de florance) -sextet için - (1892)
piyano solo
vals kapriçyosu (1868)
kapriçyo (1870)
noktürn ve humoresk (1871)
sonat, sol majör (1878)
mevsimler (the seasons) (12 parça) 1876
gençlik albümü (children's album) (1878)
koro
aziz chrysostomus ayini; 55 eşliksiz dinsel şarkı
