padişaha döneminde sert eleştirilerde bulunan şahsiyetler ile ideoloji bağlamında uyuşmayan kimi isimlerin, ikinci abdülhamid in ardından söyledikleridir.
tecrübe göstermiştir ki, toprakları üstünde yaşayan insanların çoğunun ahvali meşkuk ve hudutları yalnız düşmanlarla çevrili bir büyük devlette abdülhamid in idare tarzı, azami müsamahadır. hele bu idare, on dokuzuncu yüzyılın sonunda tatbik edilmiş olursa...
cemiyetin en büyük haksızlığına uğramış tarihi şahsiyetlerinden biri, ikinci abdülhamid dir. kendisinden önceki devirlerin ağır yükünü omuzlarında taşıyan, en güvenebileceği adamların ihanetine uğrayan ve dağılmak üzere olan içi dışı düşman dolu bir imparatorluğu 33 yıl zeka ve hamiyet ile ayakta tutan bu büyük padişah, katil, kanlı, müstebid, kızıl sultan, cahil, korkak olarak tanıtılmış, daima aleyhinde işleyen propagandanın tesiriyle de böyle tanınmış talihsiz bir insandır.
sultan abdülhamid avrupa da bir hasta olarak ele alınmaktadır. fakat bana göre o, haliç kıyılarında bulunanların hepsinden daha yüksek bir diplomattır. ona karşı adilane hüküm verilmediği kanaatindeyim.
o, kendi tabiriyle bir dervişti. bir şazeli şeyhine intisab etmiş, bir sultan - mürid di. fakat pısırık bir derviş değil ! oturduğu yıldız sarayı ndan, afrika içlerine, hind lere, çin lere kadar elini uzatıyor, siyasetini oralara götürüp, batı emperyalizmine savaş açıyordu. onun dervişliği inzivada değil, aksiyondaydı. hiç mi hatası yoktu ? vardı elbette! ama hiç olmazsa ve tarih ilminden haya ederek diyelim ki, o " kızıl sultan " değildi.
