devletin devamı için temel değil geçici; devletin ömrünü sağlamlaştıracak değil ancak uzatabilecek önlemler alan,
ülke topraklarının bir bölümüne gereken önemi göstermeyen, sevabıyla, günahıyla gerileme devrinin en iyi padişahlarındandır sultan ikinci abdülhamid. birçok doğrular ve yanlışları olmuşsa da tahtı bırakması iyi mi olmuştur kötü mü orası tartışılır ancak şu da bir gerçektir ki kendisi ne fatih ve yavuz gibi ileri görüşlü, ne de dördüncü murad yahut genç osman gibi kudretlidir, yalnızca iyi niyeti ve sınırlı yetenekleriyle devleti olabildiğince iyi idare etmiştir.
