Taşnak lideri Vahan Papazyan'ın desteğiyle lübnan'da kurulan ermeni ve kürt örgütü xoybun (ermenice'de ermeni yurdu anlamına gelmektedir. ermeni ve kürt işbirliği ilhamını pkk buradan almıştır.) ve taraftarları türkiye'nin doğu anadolu bölgesindeki kürt isyanları ile devletin meşgul olmasını, türk ordusu'nun ilk başlarda isyancılara karşı başarılı olamamasını fırsat bilerek 28 ekim 1927 yılında doğubeyazıt civarındaki bir köyü (türkmen köyü- kur ava) başkent kabul ederek van ve ağrı dağı civarında yeni bir devlet kurduklarını söyleyerek ihsan nuri paşa ve ibrahim haski öncülüğünde bağımsızlıklarını ilan ettiler.
isyanın ve bağımsızlığın arkasında ortadoğu'yu çözülemez karmaşalar içine atmak için yeminli her zamanki tanıdık aktör ingiltere vardı. bir zamanlar türklerin arabistan'dan atılmasında önemli bir görev üstlenerek arapları ayaklandırmış olan ünlü ingiliz casusu lawrence ağrı isyanı'nda yine görevi başındaydı. ingilizlerin yanısıra isyanda ermeniler'de aktif rol üslenmişlerdi.
kurulmuş olan devlet, republic of ararat, kurdish republic of ararat, ağrı cumhuriyeti; ya da komara agiriye adıyla anılmıştır. kürt isyancılar ile türk ordusu arasında sınır, şeyhli köprüsü'ydü.
hoybun merkez komitesi iran,ırak, suriye ve lübnan'da yaşamakta olan ermenilerle, süryanilerle ve kürtlerle irtibata geçti. çok geçmeden milletler cemiyetine bağımsızlıklarının tanınması için başvuru yapıldı. bu kendi çalıp kendi oynayan, zıpçıktı sözde devleti hiç bir devlet tanımadı.
hoybun'un yönlendirmesiyle zamanında ırak, iran, suriye, lübnan gibi ülkelere kaçmış olan aydın, yazar çizer takımı, azılı kürtçüler, aşiret beyleri, iran'daki sikan aşireti mensupları ağrı dağı'na akmaya başladı. hoybun, kurduğu sözde devletin silahlı güçlerini oluşturmak için eskiden türk ordusunda kurmay binbaşı olarak görev yapan ihsan nuri ve onun arkadaşlarını görevlendirdi.
bu arada türk ordusu isyanlarla boğuşmaktaydı. bunu fırsat bilen hoybun sınırlarını van ve bitlis'e kadar genişletti.
diğer illerdeki kürt isyanlarını bastırmaya başlayan türk devleti isyancılarla görüşme yaparak " isyandan vaz geçilirse bir genel af çıkarılacağını, kimseye hiç bir şey yapılmayacağını, herkesin sorunsuzca evine dönebileceğini." söyledi. ihsan Nuri başkanlığındaki Kürt heyeti, Türk hükûmetinin 12 milletvekili, Karakilise (ağrı) Valisi, 29. Tümen Komutanı, Karakilise Jandarma Komutanı, Diyadin ve Beyazıt kaymakamlarından oluşan bir delegasyonu ile görüşme yaptı.isyancılar bu teklife olumlu yaklaşmadılar. türk devleti'de gelişecek olayları ÖNCEDEN tahmin ettiği için 1.umumi müfettişlik'i kurarak başına ibrahim tali'yi geçirdi. asker sayısı 12.000'i bulmuştu. kürt isyancıların sayısı ise suriye, ırak ve iran'dan gelen desteklerle 60.000'i bulmuştu. barzani 500 adamıyla isyana destek vermek için ırak'tan gelmişti.
türk ordusu 1 temmuz 1930'da salih omurtak komutasında ağrı dağı'nın kuşatmasını tamamlayarak 7 eylül 1930'da genel taarruza başladı. bu harekata zilan harekatı adı verildi.
25 eylül 1930'a kadar süren çatışmalarda büyük ağrı dağı ve küçük ağrı dağı arasında isyancıların iran'a kaçmak için kullandıkları koridorda 14 eylül'de isyancıların başı ibrahim ağa öldürüldü. türk ordusu adeta bir süpürme harekatı yaparak her yeri didik didik arıyor, daha önce uzlaşma tekliflerini red eden isyancılara karşı amansızca ilerliyordu. çatışmalardan bir sonuç alamayacağını anlayan ihsan nuri iran'a sığındı.
harekat sırasında özellikle ağrı dağı eteklerinde isyancıların başkenti, lojistik desteği, askeri ve siyasi komuta merkezi olarak kullandıkları köyler yakılarak bir daha kullanılamaz hale getirildi. van'da bulunan zilan deresi boyundaki köyler isyana verdikleri destek nedeniyle tamamen yakılıp bir daha yerleşime izin verilmeyerek cezalandırılmışlardı. 1980'den sonra buralara afganistan'dan gelen kırgız türkleri yerleşerek ulupamir köyü'nü kurmuşlardır.
isyanın bastırılmasında izlenen yöntemle ingilizlerin kışkırtmasıyla sürekli ayaklanma çıkaran diğer kürt aşiretlerine de göz dağı veriliyordu. sayıları 60 bini bulan isyancılardan 15 bini öldürülmüş, kaçabilenleri iran'a kaçmış, kaçamayanlar ise teslim alınmıştı. olaylar sonucunda adana ağır ceza mahkemesinde yapılan yargılamalarda 34 isyancı idama mahkum edilmiştir.
zamanın cumhuriyet gazetesi'nde isyanın bastırıldığı, türk uçaklarının isyancıların mevzilerini bombaladığı ve zilan deresi'nin isyancıların cesetleriyle dolduğu şeklinde yapılan haber referans alınarak özellikle kürtçü çevrelerce olayın bir isyan bastırma çatışması değil; sivil kadın, çocuk katliamı olduğu ileri sürülmek yüzsüzlüğü gösterilmektedir.
1929 büyük buhran'ın hemen ertesine denk gelen isyanı bastırmak için türkiye'nin yaptığı harcamalar ülkede ekonomik krize neden olmuştur.
şimdi tutup isyanın baş mimarı olan ingiliz kaynaklarını referans alarak ölen 15.000 silahlı isyancının kadın ve çocuklar olduğunu ileri sürmek ne kadar mantıklıdır ?
