eski türklerde topluma manevi liderlik yapan, toplumu yönlendiren, çağını
aydınlatan, verdiği ögütleri ve öğütlü sözleriyle yaşamlarından sonra dahi dilden dile dolaşan
kişiler vardır. ak sakallı ifadesi ile de belirlenen bu kişiler bilge tiplerdir. türk destanlarında
bilge tipi çok önemlidir. ergenekon destanında demir dağı eriterek türklerin yol bulup
çıkmasını sağlayan usta demirci, bilge tipinin en önemli örneklerindendir. türk destanlarında
kağanların, yanlarında genellikle bilge vezirler bulundurmaları ve verecekleri önemli
kararlarda bilgelerin bilgilerine baş vurmaları bilgeliğin önemine inanılmış olmasının en
belirgin işaretidir.
yusuf has hacib'in kutadgu bilig adlı eserinde saadetin ancak bilgi ile elde edileceği
savunulmuştur. oğuz kağan destanındaki oğuzun akıl hocalarından uluğ türk bilge tipinin
en güzel örneklerindendir bilge kağan anıtı da bilgeliğin önemini vurgulayan bilgi ve
belgelerden bir diğeridir. ergenekon destanında, demir dağ eriterek türklerin yol bulup ergenekon vadisinden çıkmalarını sağlayan usta demirci de bir çeşit bilge tipi örneğidir. bu
durum bir bakıma uzmanlığa verilen değerin destanlara yansımasıdır.
oğuz kağan destanında kağnıyı icat eden kişinin şahsında uzmanlığın taltif edildiği
bilinmektedir. oğuz kağan destanında, uygur türeyiş destanında, manas destanında ve
dede korkutta bilgiye verilen önem, bilge kişilerin kişiliğinde yaşatılmıştır.
oğuz kağan destanının uluğ türkünün şahsında ilk örneğini gördüğümüz bilge
devlet adamı, manasta bekay, dede korkut destanında dede korkut ve diğer anlatılarda
irkıl ata, yuşi hoca gibi kimliklerle karşımıza çıkmaktadır.
bilge kişilerde ilahî bir sezgi gücü bulunmaktadır.
gerek islâmiyetten önceki gerekse islâmiyetten sonraki türk destanlarında alplik ve
bilgelik âdetâ iç içedir.
türklerin şaman ve kam geleneğinin devamını hatırlatan korkut ata profili, yaşlı,
töreleri yürüten, doğa üstü ve doğa olayları arasındaki ilişkileri düzenleyen bir tiptir.
dede korkut hem maddi, hem manevi alanlardaki yiğitlikleriyle alperen tipinin türk
kültüründeki ilk temsilcisi ve örneğidir. dede korkut akıl, maneviyat, ululuk yönleriyle
maddi gücün manevi güç ile bütünleştiği bir simge değerdir. dede korkut hikâyeleri onun
bilge tipi etrafında şekillenmiştir.
