general mihail tarielovich'in istanbul ziyareti ile başlayan, kazak türklerinin osmanlı çarının yanında yer almasıyla devam eden ve de sürülen kafkas halkının osmanlı'da ''yerleşim yeri'' adı altındaki toplama kamplarında hayatlarını kaybetmesiyle son bulan şey, nitekim kaynaklar;
fransız gazeteci a. fonvill: "gemicilerin gözü doymuyordu. 50-60 kişilik gemiye 200-300 kişi alıyorlardı. biraz su ve ekmekle yola çıkmışlardı. 5-6 günü aşınca bunlar tükeniyor ve açlıktan salgın hastalıklara yakalanıyorlar, yolda ölüyorlar ve onlar da denize atılıyorlardı. 600 kişiyle çıkan gemiden ancak 370 kişi sağ çıkabilmişti."
polonyalı albay teophil lapinsky: "göçmenlerin sorunu felakete dönüşüyor. açlık ve hastalık had safhada. trabzona gelen 100.000 kişi 70.000 kişiye indi. samsuna 70.000 kişi indi. günlük ölü sayısı 500 kişidir. trabzonda bu sayı 400 kişidir. gerede kampında 300 kişi, akçakale ve sarıderede günlük ölüm 120-150 kişi arasındadır. italyan dr. barozzinin raporlarında şu ibareler dikkat çekicidir ''insanlar, uzun süre bitkiler, bitki kökleri ve ekmek kırıntılarıyla hayatta kalmaya çalışıyorlar."
rus araştırmacı a.p.berge: "novorovski koyunda 17.000 kadar dağlının toplandığı kıyıda gördüklerimi unutamam. onların bu durumunu görenler hıristiyan da olsa, müslüman da olsa, ateist de olsa dayanamaz, çökerdi. kışın soğuğunda, karda evsiz, yiyeceksiz ve doğru dürüst giyeceksiz bu insanlar tifo, tifüs ve çiçek hastalığının pençesindeydiler. anasız kalmış çocuklar ölmüş annelerinin göğsünde süt arıyorlardı... rus tarihinin yüz karası olan bu acılı sayfa adıge tarihi açısından büyük zararlara yol açtı. sürgün, sosyal, ekonomik ve kültürel gelişmelerinin tarihini ve politik bir birlik olma sürecini uzun yıllar kesintiye uğrattı."
ingiliz konsolos gifford palgrave: "17 nisan 1867 günü tüm abhazyayı dolaştım. rus olmamaktan başka bir suçu olmayan abhaz halkının böylesine yok edildiğine ve ülkenin tahrip edildiğine tanık olmak çok acı verici..."
ingiliz konsolos r.h.lang: "samsundan çıkan 2718 yolcu kıbrısa geldiğinde 853 kişi ölmüş ve diğerleri de ölüden farksızdı. günlük ölüm sayısı 30-50 arasındadır."
lord pinson: "karadeniz sahilinde çerkeslerin ölüm oranı % 50ye yakındır. sırf trabzonda 53.000 kişi öldü. savaş artığı yüzen mezarlar olan gemilerden kaç tanesinin battığı bilinmiyor. kafkasyadan balkanlara sürülen aile sayısı 70.000 ailedir. edirne: 6.000, silistre-vidin: 13.000, niş-sofya: 12.000, dobruca-kosova-priştina-svista: 42.000 ailedir. yaklaşık 350.000 kişi. ölüm oranı daha az ve % 15-20 dolaylarındadır..."
a.p. berje: novorosisk limanında 17.000 çerkesin çektiği eziyeti ve başlarına gelen afetleri hayatım boyunca unutmayacağım. kış aylarına rastlayan bu dönemde onca insan burada bir aydan fazla bekletildiler. insan kalbine kılıç gibi saplanan bir çok olaya şahitlik ettim. ruslar çerkeslere hayvanlara bile yapılmayacak şeyler yaptılar. şu gördüğüm olayları kağıda gözyaşım damlamadan nasıl yazacağım?
katilsiniz. katil. osmanlılar, ruslar. el-ele verip halkımı yok etmeye kalktınız. ama elbette kanımız yerde kalmaz, elbette bizim günümüz de gelecek. ve o gün geldiğinde soykırımcılar kaçacak yer arayacak, and olsun!
