16.yy dan sonra ilim üretememesi. rönesanstan sonra avrupada basılan kitap sayısı ile aynı dönemde osmanlı topraklarında basılan kitap sayısı arasındaki uçurum bir çok şeyi ve özellikle duraklama ve gerilemenin nedenlerini gösteriyor. ne yazıkki belli bir dönemden sonra ecdadımız kendisini kaf dağında gördü.
günümüzde avrupalı daha doğrusu batılı turist, gezgin sayısı fazladır bizim insanımızdan. aynı şey o dönemlerdede mevcuttu. keşişler, misyonerler dünyanın her yerini fıldır fıldır geziyorlardı. bilgi ediniyorlardı, diğer milletler, devletler ne durumdalar diye. evliya çelebi dışında gezen tozan eski bir türk bilgini bilen varmı?
hal böyle olunca değişen dünya'ya ayak uyduramadı osmanlı. en büyük hatası tembellik oldu...
