diyelim ki şehzade mustafa, sayın halil inalcık'ın ifade ettiği gibi kendi adına tuğ çekip babası hakkında ileri geri konuştu diye boğduruldu. o zaman şu soruların cevabının da verilmesi gerekir.
babası padişaha asi gelen şehzade kafayı yediği için mi savaş için kuvvetlerini toplayarak babasının ordugahına geldi? cezalandırılacağını bilmez miydi?
ortada böyle bir iddia varsa, kanuni neden oğlunun üzerine yürümedi de iran seferine çıktı? iran seferine çıkarken tüm şehzadeleri orduya katılmaya çağıran kanuni kimin etkisiyle şehzade mustafa'yı manisa'dan çağırmadı?
iran şahıyla şehzade mustafa arasında yazıldığı iddia edilen mektup nerededir? bu mektup gerçekten anılan taraflar arasında mı olmuştur, yoksa düzmece midir?
babası padişaha asi gelen şehzadenin hal edilmesi üzerine asker ve dahi yeniçeriler sadrazam rüstem paşa'nın kellesini isteme cesaretini nasıl gösterebildiler? hadi onlar bu cesareti gösterdi, kanuni neden damadı sadrazamı görevden alarak bu isteğe baş eğdiği halde rüstem'in kellesini almadı? yoksa hatice sultan ve hürrem'in şerrinden mi çekinmiştir?
şehzade mustafa konusunda "haklı" olduğu iddia edilen kanuni, taht için mücadele eden iki şehzadesi - bayezid ve selim- arasında tüm gücüyle neden selim'i destekledi, amasya'da torunları bile boğdurulurken neden sesini çıkarmadı?
rivayetlerde selim - bayezid mücadelesinde selim'in tarafını tutan hürrem'in telkinleri karşısında kanuni'nin bir oğlumu sizin ihtirasınız yüzünden halettim, bunu bir daha yapamam diyerek, nedamet getirdiği doğru mudur?
şehzade mustafa hakkındaki tuğ çekti, asi oldu yorumlarının doğru olduğunu varsayalım. osmanlı'da asılolan devletin devamlılığı olduğuna göre, oğlunun meziyetlerini, asker ve halk tarafından gördüğü ilgiyi gören bir padişahın kendinden önce devleti düşünmesi gerekmez miydi?
bu sorular uzar gider. ancak kesin olan şehzade mustafa'nın katlinin osmanlı için çok önemli bir dönemeç olduğudur. bu dönemeçte " cihan padişahı" dirayetsiz davranmıştır tıpkı selim - bayezid mücadelesinde davrandığı gibi. kanuni zamanında devletin en büyük sınırlarına ulaştığı doğrudur. ancak yine kanuni devri, devletin dibine dinamit koyulduğu, "kadınlar saltanatı"nın ortaya çıktığı, anadolu'da isyanların durmadığı bir devir olarak da tarihe geçmiştir.
