en önemli özelliği, 1920 başında, istanbul ile anadolu hareketini birleştirmesi olmuştur. (amasya protokolü) son meclis-i mebusan ve misak-ı milli diye yarımyamalak bildiğimiz kurtuluş beyannamesi onun eseridir.
kemalist tarihte bu en önemli bağlantılar yoktur. onlar bir damat ferit ve ekibi masalı uydurmuş giderler. damat ferit, 1919'da, henüz yunanlılar'la çarpışmalar başlamadan ortaya çıkmış, çok da önemli olmayan bir figürdür. asıl kurtuluş savaşı, mersinli cemal paşa ve ekibinin hükümeti kurması, kendisini harbiye nazırı yapması sonrasında başlamıştır. anadolu'ya her türlü silah vs yardımı bu tarihten sonra yapıldı.
ve ingilizler tehlikeyi hemen sezerler. "anadolu hareketi istanbul'dan yönetiliyor". istanbul'u resmen işgal ederler. (nisan 1920). mersinli cemal paşa ve ekibini yaka paça malta'ya sürerler. anadolu hareketinin yolunu açarlar...
bu çok önemli gerçeği ilk farkedenlerden biri, ne yazık ki bir tarihçi değil, bir romancı olan kemal tahir'dir. kurt kanunu'nda hayıflanır:
- ah cemal, susmayaydın cemal, anlataydın cemal!
evet, mersinli cemal paşa anlataydı, tarih başka türlü yazılabilirdi. veya sürgünden döndükten sonra artık susmamasının şartları yoktu, bilemiyorum. ama şunu bilmek gerekir ki, bugün adı tek cümleyle geçiştirilen bu adam, milli mücadelenin en önemli kahramanlarından biridir.
