kendisinden önce birçok ermeni örgütü kurulmuş olmasına rağmen ermeni gizli örgütlerinin en me$hurlarından birisi şüphesiz ki hınçak cemiyeti'dir.
hınçak cemiyeti rusya sosyalist ermenileri tarafından kurulmuştur.
hınçak cemiyeti, avedis nazarbegyan, vardanyan, maiam vurdulan, georg gharedjhan, ruben khen azat, chistopher ohan gabrial ve levon stepiab'ın çalışmalarıyla 1887 ağustosu'nda cenevre'de kurulmuştur. hınçak ermenice " çan sesi " anlamına gelmektedir. kurucuları ve kuramcıları marksisttir. marksizm, cemiyet programının da temelini oluşturmuştur. hınçak cemiyeti, bu dönemde yaşanan gelişmelerden dolayı türkiye'de kendisine daha rahat bir zemin bulmuştur. zira sultan abdulhamit'e karşı muhalefet gittikçe güçlenmekte ve yer altına inmektedir. çeşitli engellere rağmen hınçaklar fikirlerini türkiye'de savunabilmiş ve örgütlenebilmişlerdir. cemiyet, sosyalist niteliğini hep ön planda tutmaya çalışmıştır. ancak türkiye'de sosyalist fikirlerden ziyade ermenilerin davasını savunan milliyetçi bir parti kimliği ile öne çıkmıştır. osmanlı ermenileri de cemiyetin sosyalistliği ile değil milliyetçiliği ile ilgilenmişlerdir.
cemiyetin örgüt yapısı düzenli bir bütünlük gösteren, genel ve ortak yönde hareket eden, merkez yönetim kurulu tarafından yönetilen çok sayıda birimden oluşuyordu.
cenevre'de kurulan ve daha sonra merkezini londra'ya taşıyan cemiyet, örgütlenmesini doğal olarak osmanlı devleti'nde de sürdürmüştü. 1890'da tiflisli şimavon, trabzonlu rus rupen hanazad, batum'dan h. megavoryan ve iran'dan s. danielyan'ın iki ay süren çalışmaları sonucu cemiyetin istanbul merkezi oluşturulmuştu. hınçaklar birkaç ay içerisinde istanbul bölgesinde 700 üye kazanmışlardı. cemiyetin osmanlı toprakları dışındaki en önemli iki merkezi atina ve tiflis'ti. cemiyet osmanlı devleti dışındaki merkez ve şubeleriyle bağlantılarını bu iki merkez aracılığıyla sağlamıştır. cenova, romanya, amerika, ingiltere ve marsilya'da da örgütlenen cemiyette mihran damadyan atina örgütlenmesinde önemli görevler almış, cemiyetin hem avrupa hem de anadolu bağlantılarını gerçekleştirmiştir.
hınçak cemiyeti'nde her üyenin silah kullanma eğitiminden geçmesi ve kendine ait silahı olması gerekmekteydi. üyeler silah olarak yanlarında en azından bir revolver ve bir süngü bulundurmakla yükümlüydü.
hınçaklara göre mutlakiyet idaresine mensup sınıflar yok edilmeliydi. ermeni halkının kölelik şartlarından çıkarılarak yönetime katılması sağlanmalıydı. iktisadi ve kültürel gelişmelerinin önündeki engeller kaldırılmalı, işçi sınıfının eğilimlerini ve isteklerini serbestçe söyleyebilmeleri için siyasal ortam hazırlanmalıydı.
onlara göre osmanlı devleti kötü yönetiliyordu, bu süreç içinde ermeniler de bu kötü ve baskıcı yönetimden olumsuz etkilenmişti. üstelik 93 harbi sonucunda imzalanan berlin antlaşması ayrılıkçı ermeniler için bulunmaz bir fırsat olmuştu.
hınçaklara göre, yakın amaca ulaşmanın tek yolu ihtilaldi. türkiye ermenistan'ı dedikleri doğu anadolu'da yönetim alt üst edilmeli, değiştirilmeli, isyan edilmelidir. en belirgin yöntem de propaganda ve terördü.
cemiyet öncelikle küçük isyanlar çıkarmayı planlamış, genel isyan için uygun zamanın beklenmesi kararlaştırılmıştı.
ayrıca ermeni davasının çözümünün avrupa'nın desteğinin sağlanmasında olduğunun farkındaydı.
bu düsturlar doğrultusunda hazırlanan hınçak cemiyeti, doğu'da ilk ermeni olaylarını başlatacak, tahrik ve terör yöntemiyle türkler ve ermeniler arasında olaylar çıkaracaktır.
20 haziran 1890'da avrupa kamuoyunun ilgisini çeken erzurum olayı, musa bey olayı gerçekleştirilmiştir.
bu olaylar dışında hınçak cemiyeti'nin ilk eylemi 1890 yılındaki kumkapı gösterisi'dir.
