seyhun ve ceyhun nehirleri arasında bulunan bölge tarihi ipek yolu üzerindedir.. türk beylikleri, bu bölgedeki, buhara, semerkant, talkan, baykent gibi şehirlerde yerleşmiş yaşıyorlar, deri imal ediyor ve pamukdan kağıt üreterek bunları satıyor ve iyi de para kazanıyorlardı. bu üretimlerinin yanı sıra altın madenleri çalıştırıyorlardı..özellikle adı zengin şehir manasına gelen, semerkantın zenginliğinin o devirde dillere destan olduğu söylenir. bu zenginlik öteden beri talancı arapların iştahını kabartıyorduysa da, türklerden çekiniyorlar ve araya sınır olarak koydukları ceyhun nehrini geçmeye pek cesaret edemiyorlardı. çünkü daha önce halife osman zamanında, muhammed bin cerir komutasındaki araplar islamı yayma bahanesiyle oraları talan etmek için 2700 kişilik bir ordu ile ferganeye kadar girdiyse de türkler tarafından yok edilmişlerdi. ancak daha sonraları muaviye tarafından, ceyhun nehrinin altında kalan horasanın tamamiyla işgal edilmesi ile o bölgede ilk araplaştırma ve islamlaştırma girişimleri başlamış oldu.
buhara'nın talan edilmesi
horasanın kendileri tarafından tamamen işgal edilmesinden cesaret alan araplar, muaviyenin ilk horasan valisi olan, ubeydullah bin ziyad 673 yılında bu sefer ilkinden çok daha kalabalık 24000 kişilik bir ordu ile ceyhun nehrini geçerek kibac hatun yönetimindeki buharayı kuşatır. kibac hatun diğer türk beyliklerinden yardım istersede bu yardım kendisine gelmez ve araplar verdikleri kayıplardan dolayı buharayı işgal edemezlersede tam anlamıyla talan ederler.. daha sonra, muaviyenin ikinci horasan valisi, halife osmanın oğlu saidde buharaya saldırmaya hazırlanır.. kendisine diğer türk beyliklerinden yardım gelmeyeceğini anlayan kibac hatun, saidle anlaşma yapmak zorunda kalır.. bu anlaşmaya göre, kibac hatun, saide diğer türk beyliklerine yapacağı saldırılarda önüne çıkmayacağına dair güvence ve bu güvencenin teminatı olarak da buharadaki türk asilzadelerinden rehinler verir.. ( bu sayı kimi tarihcilere göre 50 kimine göre de 80 dir... ) bu anlaşmanın verdiği rahatlıkla said, zenginliğini öteden beri duyduğu semerkanta saldırır.. semerkantı baştan aşağı talan eder ve topladığı binlerce türk gencini, köle pazarlarında satmak için horasana getirir.. said daha sonra kibac hatundan aldığı 80 kadar rehine tarafından bir punduna getirilmiş ve hançerlenerek öldürülmüştü....( saidi öldürdükten sonra dağa kaçmayı başaran rehinlerin orada açlıktan öldüğü söylenir ) saidden sonra, horasan valisi salim bin ziyad olur. horasanda muaviyenin oğlu yezide bağlıdır.. ziyadda ayni şekilde 680 yılında türkleri islamlaştırmak ve şehirlerini talan etmek için saldırır fakat püskürtülerek geri çekilirler.. bu sefer, kendi orduları türkler tarafından talan edilerek silahları alınır.. daha sonra araplar daha güçlü bir orduyla tekrar saldırır ve türkleri gene talan ederler.. bu talandan her arap 2400 dirhem alır.. ( bir kölenin satış fiyatı 300 ile 500 dirhem arasında olduğu düşünülürse, bu durumda aldıkları ganimet adam başına 7 veya 8 köleye eş değerdedir..)
haccac ve rutbil
islamda ilk asimilasyon 685 yılında abdülmelik ile başlar.. abdülmelik, etrafını islamlaştırmaya adı islam tarihine kandökücü zalim olan haccacı kendisine yardımcı seçerek başlar.. abdülmelik önce civar halkların dillerini arapçalaştırdı.. harac karşılığı önceden bazı hakları kabul edilmiş olan gayri müslimlerin bütün haklarını geri aldı.. bu arada haccacı irak genel valiliğine atadı.. haccacın iraka genel vali atanmasından sonra türklerin kaderinde ilk köklü değişikler başlamış oldu.. haccac ilk olarak ubeydullah ibni ebi bekriyi sicistana, muhalleb ibni ebi sufrayi da horasana vali yapar.. o tarihte, sicistanın türk hükümdarı rutbildir ve araplara vergi vermektedir.. haccac, bununla yetinmez ve ubeydullahı rutbilin üzerine göndererek ondan tam olarak teslim olmasını ister.. rutbil önce bu teklifi kabul etmek istemez.. bunun üzerine ubeydullah rutbilin üzerine yürür.. rutbil 18 fersah geriye çekilerek ubeydullah ve ordusunu kuşatma altına alır..ubeydullah, rutbilden kurtulmak için 700000 dirhem teklif ederse de rutbil kabul etmeyerek arap ordusunu büyük bir bozguna uğratır.. buna çok kızan haccac 40000 kişilik büyük bir ordu toparlayarak, abdurrahman ibn esas komutasında rutbilin üzerine gönderir.. rutbili yenemiyeceğini anlayan esas, bu sefer onunla anlaşır.. bu olay karşısında çılgına dönen haccac, esası yakalatmak üzere bir birlik gönderirse de, esasın ordusu bu birliği yenilgiye uğratır ve geri kalanları da basraya kadar sürer. ancak burada yenilen esasın ordusu dağılır ve esas rutbile sığınır.. bunun üzerine haccac, esası kendisine vermesi için rutbili tehdit eder.. vermediği taktirde çok büyük bir ordu ile üzerine yürüyeceğini ve bütün türk şehirlerini harap edeceğini, verirse de kendisinden 7 sene hiç vergi almayacağını söyler.. türk şehirlerinin tekrar bir savaşa girmesini istemeyen rutbil, 7 sene haraçtan muaf tutulacağını da düşünerek haccacın bu teklifini kabul eder ve esas ve yakınlarını haccaca teslim eder.. ancak, rutbil haccaca güvenmekle hata yaptığını daha sonra anlayacaktır.. haccac rutbilden esası teslim aldıktan sonra derhal yeni bir ordu düzenleyerek 699 yılında muhelleb bin ebi sufyan komutasında türk şehirlerinin üzerine gönderir.. hocente, kes, sogd ve nesefi ele geçirirsede türkler direnirler.. horasan valiliğine muhellebin oğlu yezid gelir.. yezid ibni muhellebde türk şehirlerini talan eder.yezidin savaşçıları, harzemden ele geçirdiği türkleri boyunlarına damga vurarak köle pazarlarında satarlar.. bu tarihlerde, araplar türklerin yurtlarını devamlı olarak istila edip şehirlerini talan ettilersede kalıcı bir üstünlük sağlayamamışlar, elde ettikleri yerleri sonunda tekrar türlere geri vermek zorunda kalmışlardı..
kuteybe ibni müslim
705 yılında abdülmelik öldüğünde yerine oğlu velid geçer.. ve türk tarihini önemli şekilde etkileyecek olay, kuteybe ibni müslimin horasana vali atanması olur.. bu zamana kadar kalıcı bir başarı elde edemeyen araplar onun zamanında türk yurtlarında kalıcı başarılar elde etmişlerdir.
türklerin gerçek anlamda kılıç zoru ile müslümanlaştırılmaya başlamaları kuteybe zamanında olmuştur..vali olduğu andan itibaren, türk beyliklerinin toptan işgal edilerek islamlaştırılması için çok güçlü bir ordu kurmaya başlar.. mervde askerleri toplayarak, allah kendi dininin aziz olmasi için size bu toprakları helal kıldı der.. sanki, bakara suresi 193ü .... yalnız allah dini kalana kadar onlarla savaşın... yada 8.enfal /.39u din tamamen allah'ın oluncaya kadar onlarla savaşın! . ayetlerini savaşçılarına hatırlatarak arap ordusunu türklerin üzerine sürer.. kuteybe ilk olarak baykenti kuşatır.. diğer beyliklerden türk savaşçılar baykentin savunmasına yardıma gelirler.. iki ay süren bir savaş olur. kuteybe tam bir zafer kazanamazsa da, türkleri haraca bağlayan bir anlaşma yapmaya zorlar.. şehir yıkımdan kurtulur ama, şehre giren araplar anlaşmaya rağmen şehrin bir kısmını yağmalarlar ve şehirden ayrılırlarken arkalarında bir de askeri garnizon bırakırlar.. başlarına gelecekleri anlayan türkler ayaklanmaya başlarlar ve kendi aralarında silahlanarak karşı bir mücahit birliği kurarlar, baykentde karışıklıklar başlar.. bunun üzerine kuteybe baykente tekrar gelerek nekadar silahlanan türk varsa hepsini öldürtür.. kadınları ve çocukları esir alır ve şehri tekrar baştan aşağı yağmalar..
taberinin anlatımlarına göre, kuteybenin aldığı ganimetlerin haddi hesabı yoktur.. taberi, bütün horasanı işgal ettiklerinde dahi bu kadar ganimet toplayamadıklarını söyler..
şehrin yağmasından sonra, daha önce horasanda merve getirilmiş olan arap aileleri, mervden getirilerek baykente yerleştirilir.. muhafız birlikleri oluşturulur.. valilik den vergi tahsildarlığına kadar bütün denetim organları araplardan oluşturulur.. türklerin budist ve zerdüşt inançlarını simgeleyen bütün heykeller toplatılır, taş olanlar kırılır, altın olanlar eritilerek ganimet olarak araplar tarafından alınır.. bunlar, enfal suresinde yazdığı gibi, sanki araplara allahın verdiği ganimetlerdir.. daha sonra esir edilen kadın ve çocuklar kocalarına ve babalarına geri satılır.. müslümanlar, baykentli türklerin neleri var neleri yoksa almışlar, şehrin onarımı da gene türklere kalmıştır..bundan sonra sıra gelir buharanın tamamen işgal edilip müslümanlaştırılmasına..
buhara'nın tekrar kuşatılması ve ilk türk katliamı
kuteybe mervde büyük bir hazırlık yapar.. bu arada vardana ve buhara beylikleri arasında çatışmalar vardır.. müslümanlara karşı mücadele etmek için bu çatışmalar derhal durdurulur ve vardan hudat, kuteybeye karşı türklerin başına geçer.. kuteybe önce, numiskent ve ramitana saldırır ve buraları kolayca istila eder.. demirkapı önlerinde vardanla çarpışırlar.. vardan savaşı kaybeder ve buharaya doğru çekilir.. ancak kuteybede, savaştan yorgun düştüğü için buharayı alamadan merve geri döner.. haccac bunu başarısızlık olarak kabul eder ve, buharayı mutlaka almasi için kuteybeye emir verir..kuteybe büyük bir hazırlık yaparak bir sene sonra tekrar buharayı kuşatır.. türkler direnir ve kuteybe başarılı olamaz, ordusu dağılmaya başlar.. bunun üzerine kuteybe her bir türk başı için askerlerine 100 dirhem vaad eder.. para hırsı ile gayrete gelen araplar, şehri istila ederler..bütün direnen türkler kılıçtan geçirilerek tam bir katliam yapılır, araplar türk kadınlarına tecavüz ederler, beğendikleri kadınları ya cariye olarak kullanmak yada köle pazarında satmak üzere alıkoyarlar.. erkeklerden de binlerce kişiyi köle olarak satmak üzere beraberlerinde götürürler.. araplardan oluşan yeni bir idari kurumlaşma yapılır.. diğer beyliklerden tepkiler gelmeye başlayınca da, buhara melikesi hatunun oğlu tuğ sad kukla hükümdar yapılır.. tuğ sad tarihe hain bir işbirlikçi olarak geçer.. daha sonrada müslüman olarak oğluna da, efendisi kuteybenin ismini vererek bağlılığını kanıtlar.. etkili bir kolonizasyon yapmak isteyen kuteybe bunun için öncelikle yerli halkı islamlaştırmaya başlar.. buhara halkı önceleri müslüman olmuş gibi görünselerde bu dini kabul etmek istemezler..kuteybe türklerin aslında müslüman olmadıklarını, evlerinde islami kuralları tatbik etmediklerini anlar ve yeni bir yöntem geliştirir..bu yönteme göre türkler evlerini araplarla paylaşmak zorunda bırakılırlar ve bu şekilde bire bir kontrol altına alınırlar.. islami kurallara uymayanlar ise ağır cezalara uğratılırlar..
( bugün, bazı islami yazarlar bu getirilen tedbirlerin islam'ın türkler tarafından kabul edilmesinde çok yarar sağladığını açıkca ifade ederler..bu yaklaşım da üzerinde düşünülmesi gereken bir konudur.. )
kuteybenin bu zorlamaları karşısında, halkdan bazı direnişçiler çıkar.. gizlice silahlanırlar..bu durum karşısında araplar camiye dahi silahsız gidemez olurlar..kuteybe baskıları arttırır, kendi aralarında örgütleşen türkleri yakalattırıp öldürtür.. bu arada yeni vergi yasaları getirir.. yerli halk, halifeye senede 200000 dirhem, horasan valisi haccaca da 10000 dirhem vergi ödemeye mecbur bırakılır.. bunun dışında arap askerlerinin atlarına yem temin etmeye, oraya getirilip yerleştirilen arap ailelerine odun temin etmeye ve onlara tahsis edilen arazilerde çalışmaya mecbur bırakılırlar.. kadınlar, kızlar araplara cariye yapılırlar.. buhara türkleri bu yıllarda dünyadaki çok az milletin yaşadığı vahşeti ve ızdırabı yaşar.. kuteybenin getirip türk evlerine yerleştirdiği araplar, türklerin o zamana kadar yaptıkları bütün birikimlerinin üzerine konarlar, türklerin tarlalarını alır ve türkleri o tarlalarda çalıştırırlar.. iste tek din islam oluncaya kadar savaşın diyen ayet, arapları türklerin sırtından geçimlerini sağlayacak ortamı yaratmıştır..allah dini dedikleri islam, ahzab suresi / 50 de olduğu gibi, savaşta gasp edilen türk kızlarınıda ganimet olarak görür, ve araplara cariye olmalarını helal kılar..cuma namazı zorunlu hale getirilir.. gene de türkerden rağbet görmez. bunun üzerine kuteybe, namaza gelenlere 2 dirhem vaad ederek önce fakirler üzerinde islamın etkili olmasını temine çalışır.. bu uygulama nispeten başarılı olur.. fakir halktan para için camiye gidenler olur..
kaynak :
* ebu cafer muhammed bin cerir ibn i yezid - tarih i taberi
