Bir hapishanede "gardiyan" ve mahkum" olmanın psikolojik etkilerini saptamak için 15 gün sürecek bir deney yapmak istiyorlar.
Gene gazete ilanıyla 24 üniversite öğrencisi seçiliyor. Psikolojik testlerden geçirilip "sağlıklı" oldukları saptanıyor.
Kurayla dokuzuna gardiyan, diğer dokuzuna da mahkum rolü veriliyor. Diğerleri de yedek olarak bekletiliyor.
Psikoloji departmanının bodrum katı hapishane haline getiriliyor.
On yedi yıl hapis yatmış eski bir mahkum da "danışman" oluyor.
Bir gece, polis "mahkum" rolü verilen gençlerin evine daha önceden haber vermeden giderek onları gerçekmiş gibi tutukluyor ve üniversitedeki "hapishaneye" getiriyor. Getirildiklerinde "hafif bir şok" içinde oldukları görülüyor.
Mahkumlar çırılçıplak soyuluyorlar, aynı gerçek bir hapishanede olduğu gibi bite karşı ilaçlanıyorlar, başlarına kadın çorabından yapılmış boneler takılıyor ve iç çamaşırı giymelerine izin verilmiyor. Kendilerini tanıtırken ya da birbirlerine seslenirken sadece "numaralarını" söyleyebiliyorlar, isim yok.
Mahkumlar üniformalarını giydikten sonra duruşları, oturuşları, davranışları değişiyor, araştırmacının deyimiyle "hafifçe kadınsı" bir davranış sergiliyorlar.
Gardiyanlara haki üniformalar dağıtılıyor, aynalı güneş gözlükleri takıyorlar. Özel talimatlar verilmiyor kendilerine, sadece "mahkumların saygısını kazanmaları ve düzeni sağlamaları gerektiği" söyleniyor.
ilk gün geceyarısı saat iki buçukta gardiyanlar sayım için mahkumları kaldırıyorlar. Ağır davranana "şnav" çekme cezası veriyorlar. Bazı gardiyanlar mahkumların üstüne ayaklarıyla basıyorlar bu hareketi yaptığı sırada. Daha sonra, "sahte" gardiyanların farkına varmadan aynen Nazi kampındaki gardiyanların verdikleri cezaları verdikleri anlaşılıyor.
ikinci gün mahkumların arasında ayaklanma başlıyor. Üniformalarını yırtıyorlar, bonelerini çıkartıyorlar, yataklarından barikatlar yapıyorlar, küfrediyorlar.
Gardiyanlar, yangın söndürücüleriyle saldırarak isyanı bastırıyorlar. Bütün mahkumları soyuyorlar. Ayaklanmanın lideri olduğunu düşündükleri öğrenciyi "tecrit" odası haline getirdikleri bir hücreye hapsediyorlar.
Bundan sonra bir de "ayrıcalıklılar hücresi" yapıyorlar. Bu hücreye alınan dişlerini fırçalayabiliyor, güzel yemekler yiyebiliyor. Böylece mahkumlar arasında dayanışma bozuluyor.
Ertesi gün bazı "kötü" mahkumları "ayrıcalıklı hücreye", itaatkar davranan bazı "iyi" mahkumları da "tecrite" yerleştiriyorlar, böylece mahkumların aklını karıştırıyorlar. Mahkumlar "ayrıcalıklı hücreye" alınanların "muhbir" olduğunu düşünmeye başlıyorlar, aralarındaki güvensizlik artıyor.
Mahkumların isyanı gardiyanlar arasında tam bir dayanışma yaratıyor ve olay artık bir "deney" olmaktan çıkıyor. Bütün mahkumları bir "bela" olarak görmeye başlıyorlar ve gardiyanların saldırganlıkları artıyor.
izlenmediklerine inandıkları zamanlarda mahkumlara gereğinden de kötü davranıyorlar.
Mahkumların sinirleri bozuluyor, aralarından biri ciddi bir sinir krizi geçiriyor. Ona "muhbir" olmasını teklif ediyorlar, o da "düşüneceğini" söylüyor.
"Mahkumların" aileleri üçüncü gün yakınmaya koyuluyorlar, şartların kötü olduğunu, çocuklarının iyi görünmediğini söylüyorlar ama "ne yani senin oğlun bunlara dayanamaz mı" dendiğinde, "elbette dayanır, o güçlüdür" deyip gidiyorlar.
Şiddetin ve aşağılanmanın dozu ise artıyor.
Bir mahkum daha sinir krizi geçiriyor. Gardiyanlar, adı "819 numara" olan mahkumu tecrite alıp diğer mahkumları koridorda "819 kötü bir mahkum" diye bağırtıyorlar. "819 numara" ise tecrit hücresinde "ben kötü mahkum değilim" diye ağlamaya başlıyor.
- Kötü bir mahkum olmadığımı kanıtlayacağım, diye bağırıyor.
Deneyin danışmanı olan 17 yıl hapis yatmış eski mahkum, "mahkum rolünde olanların" en nefret ettiği gardiyan oluyor.
Ona "John Wayne" adını takıyorlar.
Beşinci güne gelindiğinde "gardiyanların" bir kısmının mahkumları aşağılamaktan, onları hırpalamaktan gerçek bir zevk almaya başladıkları görülüyor. Deneyden önce yapılan psikolojik testlerde "sağlıklı" gözüken insanlar sadistleşmeye doğru gidiyorlar.
Araştırmacılar ise "sağlıklı, sıradan, normal" insanların birkaç günde nasıl böyle sadistik davranışlar sergilemeye başladıklarını kavrayamıyorlar.
Mahkumlar ise tamamen bencilleşiyorlar, aralarındaki dayanışma tümüyle kayboluyor.
Ve bütün kontrol gardiyanların eline geçiyor.
Gardiyanların hiçbiri "işe" geç gelmiyor, erken çıkmıyor, fazla mesai için ücret istemiyor.
iki hafta sürecek deney, gardiyanların zorbalaşması, mahkumların sinir bozukluğu yaşaması ve deneyi yöneten profesörün de kendisinin "bir öğretmen gibi değil de bir hapishane müdürü gibi" hissettiğini farketmesi üzerine altıncı gününde sona erdiriliyor.
Bu altı gün içinde Stanford Üniversitesi'nden 50 kişi "hapishaneyi" ziyarete geliyor ve bir kadın doçent dışında hiçbiri "Siz burada ne yapıyorsunuz, delirdiniz mi, kesin şunu" demiyor, yapılanlara ahlaki açıdan karşı çıkmıyor.
Bu deneyler, en "sağlıklı, sağlam" insanların bile kısa sürede bir işkenceciye, bir sadiste dönüşebileceğini...
"En aklı başındakilerin" bile birkaç günde "ezik, bencil, itaatkar, bütün ölçülerini kaybetmiş" bir mahkum haline gelebileceğini gösteriyor.
Bütün bunlardan, bizim gibi şiddettin patladığı, her yanı sardığı toplumlarda "kötü insanları" kendi dışımızda aramamamız gerektiğini, hepimizin insan olmanın "sakatlıklarıyla" yaralı olduğumuzu öğreniyoruz.
Bir "emir veren" çıkarsa kolayca bir sapık oluveriyoruz.
Ya da zavallı bir mahkum.
Şiddet bir salgın hastalığa döndüğünde bunu önlemek için birbirimizi "katillikle, sapıklıkla" suçlamadan önce, sanırım, "emri vereni" bulup, emir vermesini engellemek gerekiyor.
Emir verildiğinde, emre uymaya hepimiz hazır gözüküyoruz çünkü.
