hz.muhammed ve dört halife sonrasında, müslümanların önderi hiçbir zaman olmamıştır. atatürk'ün ümmetçi olmaması ve böyle bir iddiası bulunmaması nedeniyle, müslümanların önderi olmayacağı son derece doğal bir sonuçtur. atatürk, ümmet değil, millet kavramından hareket etmiştir. vahdettin'in halife olması hiçbir fayda sağlamamıştır. bu ünvanı atatürk üzerine alsaydı hiçbir şey değişmezdi. padişahların aynı zamanda halife olması, arapların osmanlıyı arkasından hançerlemesine engel olmamıştır. reelpolitik her zaman ön plandadır. panislamizm ham bir hayaldir. halifelik bir tek almanların ostpolitik'inde (doğu politikası) onların işine yaramıştır. alman imparatoru kayzer wilhelm, kendisinin müslüman olduğu yalanıyla müslümanların adeta halifesi konumuna gelmeye ve böylece ortadoğuda siyasi ağırlığını artırmaya çalışmıştır.
