- insanın toplumla ilgili küçük parçacığı dışında kalan bütünlük yönüdür.
ne demektir bütünlük yönü? hegel'ci ifadesiye, geist-malum'dur. insanın, insanlığıdır. milyarlarca insanın, bir ve tek olan "insanlık" yönüdür.
freud'un şuuraltı üzerine yaptığı tahliller, bu gerçeğin ancak çok küçük bir bölümünü verir. çünkü freud'a göre şuuraltı, şuurun bir tür çöplüğüdür, deposudur. insan, ne yaşarsa, ne öğrenirse, oraya doldurur.
oysa freud'dan onraki araştırmacılar, özellikle jung'un konuya getirdiği yeni açılımlara dayanarak, şuraltının sadece yaşananların, arasıra bize rüyalar gösteren bir çöplüğü olmadığını ispatlamışlardır. jung, şahsi şuuraltı'nın yanına bir de "müşterek şuuraltı"nı getirmiştir. insanın, insanlığa açık yönünü, bir çok gözlem ve deneyle ortaya koymuştur. müşterek şuuarltı'nın arketiplerini çıkarmıştır ki, erkekle dişi arasındaki tanışma, sevgi ve ilgi bile bunlara bağlıdır.
böylece; fertlerin olduğu gibi, toplumların da bir şuuaraltı dünyası vardır. kültürden kültüre, çağdan çağa değişkenlik gösteren bu toplumsal şuuaraltı, toplumun yeni üyelerine geçer; ve sonunda bütün insanlık için müşterek olan bir insanlık şuuraltı ile birleşir. bütün insanlık için ortak olan bir takım temel güdüler meydana getirir. dilde ve günlük yaşayışta izler bırakır.
borges, bu fikirden hareketle şu şiiri yazmıştır: "bir tek adam doğdu - bir tek adam öldü dünyada- aksini düşünmek - lüzumsuz bir genişletme çabası"...
