tam olarak ihyâu ulûmi'd-dîn şeklinde yazılıyor olması gerek. mev'iza türünde bir eserdir, yani nasihatle ilgilidir. ancak içinde iman esasları ve ibadetler gibi pek çok husustan da bahsedildiği için fıkıh bakımından muhtevası bir ilmihalden geri kalmaz. bununla birlikte ihya'yı ilmihal niyetine okumaya kasteden olursa, gazali'nin şafiî olduğunu, onu da kendine has yorumuyla tatbik ettiğini hatırında tutmalıdır. türkiye'de neşredilen bazı nüshalarında, gazali'nin bildirdiklerinin hanefî fıkhıyla çeliştiği noktaların dipnotlarda gösterildiğine tesadüf edilmiştir, meselâ tuğra neşriyatınki böyledir.
gazali eser boyunca pek çok konuyu sistematik olarak ele alır, lehte ve aleyhte görüşleri, konuyla ilgili delilleri sıralar. diğer konular gibi, tasavvufla ilgili bahisler veya meselâ müzik gibi hususlarda tek başına red veya kabul sayılamayacak hükümler verir. kimin hangi durumda ne kadar haklı olduğunu belirten kendine has neticelerle zıt görünen fikirlerin hakkını verir. sadece meseleleri ele alma tarzı ile bile ufuk açan bir kitaptır.
hadislerinin sıhhati hep tartışma konusu yapılmıştır. ancak esasta bir fıkıh kitabı olmadığı için çok da problem olmamıştır. bunun yanında yanlış hatırlamıyorsam, israiliyâttan fazla faydalandığı gibi bir takım tenkidler de gündeme gelmiş olması lazım. daha da ilginci biraz uğraşınca yunan filozoflarının fikirleri ile benzeşen hususlara rastlamak da imkansız değildir eserde. gazali'nin yazıları ile yunan filozoflarınınkini karşılaştıran ve ilginç benzerliklere işaret eden bir makale okumuş idim, ama nerede çıktı, kimin yazısıydı şu anda hatırlamıyorum. hepsi bir tarafa, gazali bütün bunları malzeme olarak kullanır, kendi çatısını kendi bildiği gibi kurdukran sonra, dışarıda kalan malzemeden işine yarayacakları da alır, adeta hazmeder.
kader konusunda söyledikleri kafa karıştırıcıdır. akademik olarak bu konuyu çözmeye niyetlenmemiş olanların, hele de matüridî mezhebinden olanların fazla üzerinde durmaması yerinde olabilir. yahut mehmed kırkıncı'nın kader nedir adlı eseri veya matüridî akaidi ile alakalı eserler ile karşılaştırarak okumalıdır.
özellikle imam'ın aldanmak konusunda anlattıkları can kulağı ile dinlenmelidir. "ehhe, acayip dinî bir insanım, yapmadığım hayır, toplamadığım bonüs kalmadı, cennetliğim" havalarında gezen zevatın bir an önce okuması gereken bir kitaptır. 4 cildin hepsini okumayı gözü kesmeyecekler için kimyay-ı saadet'in, bu eserin özeti olduğunun söylendiğini hatırlatmak gerekmektedir.
