enver paşa en kısa tanımıyla türk ordusunun ruhudur. o devleti aliye'nin her köşesinde kahramanlar gibi savaşmış, bileğinin hakkı ve cesaretiyle yükselmesini bilmiştir. sarıkamış'da askeri kaybımız 22 bin dolayındadır. 90 bin sayısı çarlık propagandasıdır. kaldı ki harekat planını inceleyen askeri otoriteler bunun kusursuz olduğunu ifade etmişlerdir. sarıkamış'ın başkomutanı olan, enver paşa aynı zamanda 250 bin şehide rağmen övgüyle bahsettiğimiz çanakkale zaferinin de başkomutanıdır.
ağır ve hantal orduya disiplin, kuvvet ve gençlik sağlamış iyi bir teşkilatçıdır. cihan harbi ile milli mücadelenin komutan ve askerleri bu dönemin disiplin anlayışında yoğrulan gözüpek tabakadır.
o büyük düşüncelerin adamı olan askeri bir deha, yılmaz bir savaşçı ve korkusuz bir kahramandır. mustafa kemal'i neden kıskansın, tam tersidir doğru olan. o iyi bir müslümandır; kurban bayramı günü şehit olmuş, rus ateşiyle atından düşerken "allah" demiştir. o büyük bir türkçü ve turancıdır. berlin'e gidip helgaların göğüslerinde uyumak varken atalar yurdunda bir güneş gibi toprağa serilmiş, uçmağa varmıştır.
asla alman hayranı değildir, almanlarla işbirliği yapmıştır ki o zaman şartları incelendiğinde başka çıkar yol olmadığı görülür. bir alman subayının onun hakkında yazıkları şöyledir. ona laf atmadan önce resmi tarihin azıcık dışına çıkmanızı, onun gibi bir asker, onun gibi bir türk, onun gibi bir müslüman, onun gibi bir aşık olmadan yorum yapmamanızı salık veririm.
--spoiler--
çeşitli cephelerde en son da kut-ül amare de , türk birlikleri ile beraber savaşmış olan alman subay hans führs , onun için şu ifadeyi kullanır.
enver ; wir haben nichts an ihm fügsam gefunden !
bunun anlamı ise çarpıcıdır ;
enver ; Biz, onda itaatkar tavırlar asla göremedik .
--spoiler--
